Đền Thắm - điểm đến tâm linh gắn với truyền thuyết nữ tướng chống giặc Cờ Đen
Đền Thắm là khu di tích lịch sử-văn hóa-danh lam thắng cảnh có bề dày lịch sử, được phật tử, nhân dân và du khách thập phương ngưỡng mộ. N ằm cách thị xã Bắc Kạn gần 40 km về hướng Nam , trong không gian thơ mộng, phía trước đền là dòng sông Cầu nước trong xanh, hiền hòa uốn lượn, sau đền là vách đá sừng sững của dãy Thông Khuông uy nghi. Những năm gần đây, đền là điểm đến đầu tiên thu hút du khách thập phương đông nhất, nằm trong chuỗi du lịch tâm linh từ huyện Chợ Mới lên thị xã Bắc Kạn. Ông Vi Văn Bách - Trưởng Ban quản lý đền cho biết: từ sau ngày mồng 1 Tết Nhâm Thìn đến hết tháng Giêng, mỗi ngày đền đón hàng nghìn khách đến lễ, tăng mạnh so với cùng kỳ.
Đền Thắm thờ nữ tướng tên Thắm, một cô gái miền sơn cước; cha co làm nghề chài lưới trên sông Cầu. Tuổi thơ của cô là một chuỗi những ngày nghèo khổ. Tương truyền hai cha con cô Thắm suốt ngày chài lưới nhưng không đủ ăn. Vào một năm, một trận lũ lớn làm cả vùng bị ngập lụt, nhà cửa của hai cha con cô Thắm bị trôi hết, chỉ còn lại một tay chài nhỏ và một con thuyền cũ kỹ. Cha con cô Thắm tiếp tục thả lưới, nhưng người cha quăng lưới mỏi rời cả tay mà không được cá, khi chiều xuống mới kéo được một hòn đá to, nhiều lần vứt đi, nhưng sau đó hòn đá vẫn cứ mắc vào lưới mỗi lần ông lão kéo lên. Bực quá, người cha dùng dao định đập vỡ hòn đá, nhưng từ trong hòn đá vẳng ra tiếng nói xa xăm: Hãy mang tôi về nhà, tôi sẽ giúp ông sung sướng. Cha con cô Thắm mang hòn đá về đặt bên cạnh hòn đá trước thềm nhà, nhưng vừa chạm phải hòn đá ở thềm nhà, hòn đá đã vỡ làm đôi, bên trong toàn là vàng. Cha con cô Thắm vốn là người nghèo khổ nhưng nhân từ, thương yêu những người cùng cảnh ngộ nên đã đem số vàng đó chia cho nhiều người cùng cảnh trong vùng.
Càng lớn cô Thắm càng xinh đẹp, nết na, chính vì thế tên chúa Mường đã dùng quyền lực ép cô về làm vợ. Không cam chịu cay đắng và tủi nhục với tên chúa Mường tàn nhẫn, tham lam, nhất là khi tên chúa Mường làm tay sai cho giặc Cờ Đen tàn sát dân lành, cô Thắm đã rời bỏ nhà chúa Mường, tập hợp dân nghèo đứng dậy đánh bọn giặc Cờ Đen. Cô Thắm đã chỉ huy đội quân nông dân của mình đánh tan giặc Cờ Đen, tự tay cô đã chém chết tướng giặc hung ác, tàn bạo Lưu Vĩnh Phúc. Do bị trúng tên độc của giặc, cô Thắm đã hy sinh. Để tưởng nhớ nữ tướng dũng cảm, thương yêu người nghèo, người dân Chợ Mới đã lập đền thờ cô Thắm trên nền nhà của bố con cô.
Theo ghi chép của địa phương, đền được xây dựng đơn sơ từ rất lâu, sau đó vào khoảng năm 1929-1930, nhà buôn gỗ Nguyễn Cả Mùi, sau một lần bị mưa lũ làm vỡ mảng, trôi bè, tưởng không thể tìm lại được nhưng khi bè gỗ đến trước đền Thắm thì được cản lại. Thấy đền thiêng, lại ở nơi sơn thủy hữu tình, ông đã bỏ tiền, của ra, đồng thời quyên góp thêm từ người dân địa phương để xây dựng đến Thắm bây giờ. Tiếng đồn về sự linh thiêng của đền Cô Thắm được lan truyền, du khách thập phương đến dâng hương cầu may, cầu phúc... Cứ vào dịp Tết, lễ, ngày rằm, mùng một, người đến Đền nhộn nhịp, vừa để thắp hương tưởng nhớ một cô Thắm nhân từ, một nữ tướng dũng cảm, cũng là để tận hưởng khung cảnh hữu tình, không khí trong lành sạch sẽ của chốn bồng lai miền sơn cước. Cô Thắm đã đi vào cõi tâm linh các dân tộc Kinh, Tày, Nùng, Dao... quần cư tại khu vực này.
Trải qua thời gian, qua các cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, đền Thắm từng chứng kiến những thăng trầm của lịch sử, khi là trạm gác tiền tiêu của các cơ sở quân sự, khi được dùng làm văn phòng của Ủy ban Kháng chiến Chợ Mới. Kiến trúc của Đền đã có một vài lần được trùng tu, nhưng vẫn giữ vẻ nguyên thủy đến ngày nay, thể hiện sự uy nghi và trang nghiêm nhưng không quá cầu kỳ, gồm: Đền Mẫu, Đền Cô và khu vực thờ Phật.
Đền Thắm có 4 ngày lễ chính là Lễ Thượng nguyên (2/2 âm lịch) là lễ hội lớn nhất hằng năm; lễ vào hè (10/3 âm lịch); lễ ra hè (10/7 âm lịch). Hằng năm vào 20/2 (âm lịch) thường có vấn hầu đặc biệt. Đó chính là thời điểm hội tụ sức mạnh cộng đồng và gửi gắm khát vọng về no ấm, hòa bình của đồng bào dân tộc trong suốt chiều dài lịch sử./.
