Tham quan quần thể di tích đền Cầu Khoai – Bắc Giang
Cách thứ hai từ thành phố Bắc Giang, ngược theo trục đường quốc lộ 1A đến thị trấn Kép (Lạng Giang), rẽ trái theo đường tỉnh lộ 292 khoảng 15km đến thị trấn Cầu Gồ, rẽ phải theo đường tỉnh lộ 265 hướng đi Mỏ Trạng khoảng 3km nữa là tới di tích.
Di tích đền Cầu Khoai còn được gọi là đền Cô, một cách gọi dân gian để tưởng nhớ tới người được thờ ở đền là hai cô Đàm Thị hiệu Dung Hoa và Đàm Thị hiệu Quế Hoa. Ngôi đền nhìn ra đường 265 bên kia là khu căn cứ Đồn Hom của nghĩa quân Yên Thế. Thời kỳ nghĩa quân Yên Thế do Hoàng Hoa Thám lãnh đạo, đền Cầu Khoai là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử gắn liền với hình ảnh của nghĩa quân, là điểm tập kết của nghĩa quân Yên Thế bên căn cứ Đồn Hom.
Quần thể di tích đền Cầu Khoai hiện nay gồm các hạng mục công trình: Cổng đền, khuôn viên, khu đền chính và chùa Hoài Âm tất cả tọa lạc trong khu đất rộng đẹp bên cạnh trục đường 265. Đền Cầu Khoai được xây dựng năm 1524 và đã được tu sửa qua nhiều giai đoạn. Ngôi đền hiện nay có bình đồ kiến trúc kiểu chữ đinh gồm tòa tiền tế và hậu cung. Kiến trúc vì mái đơn giản không chạm khắc cầu kỳ. Trong hậu cung bài trí tượng thờ hai Cô và các thị nữ hầu cận. Phía sau ngôi đền là chùa Hoài Âm được nhân dân địa phương xây dựng sau này với ý nghĩa cầu báo ân đức siêu thoát cho linh hồn hai cô con gái họ Đàm. Ngôi chùa có bình đồ kiến trúc hình chữ đinh gồm tòa tiền đường và tòa thượng điện. Phần kiến trúc gỗ, liên kết vì mái đơn giản không chạm khắc. Tòa thượng điện bài trí hệ thống tượng Phật đầy đủ.
Khu di tích đền Cầu Khoai không chỉ là nơi tôn thờ những nhân vật lịch sử có nhiều công lao với dân với nước mà cụm di tích này còn là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử gắn liền với cuộc khởi nghĩa Yên Thế do Hoàng Hoa Thám lãnh đạo. Quần thể di tích còn nằm trong số đất đai do nghĩa quân Yên Thế cai quản trong thời kỳ khởi nghĩa, xung quanh khu vực đền là cả một hệ thống đồn lũy của nghĩa quân Yên Thế. Đền Cầu Khoai là một trong số nhiều điểm căn cứ của nghĩa quân Yên Thế trong thời kỳ khởi nghĩa. Cũng tại khu di tích này, nghĩa quân Yên Thế và thực dân Pháp đã nhiều phen ở thế giằng co rất quyết liệt, nghĩa quân tiêu duyệt được nhiều sinh lực địch tiêu biểu như trận đánh Đồn Hom bên cạnh đền Cầu Khoai. Vùng đất Tam Hiệp, nơi có di tích đền Cầu Khoai là địa phận hoạt động mạnh mẽ của nghĩa quân Yên Thế do Hoàng Hoa Thám chỉ huy cùng các tướng lãnh của ông như Cả Trọng, Cả Dinh, Cả Huỳnh, Đốc Kế…
Đồng thời nơi đây cũng xảy ra những trận đánh quân Pháp ác liệt, như trận Đồn Hòn, Trại Tre vào tháng 3 năm 1892 và tháng 2 năm 1909. Đồn Hom, đồn Hang Sọ (còn gọi là đồn Cầu Khoai). Vùng đất và con người nơi đây đã cung cấp lương thực, thực phẩm và nhân lực cho căn cứ Đồn Hom, góp phần không nhỏ trong việc đẩy lui cuộc tấn công với quy mô lớn của thực dân Pháp lên Yên Thế ngày 25/3/1892.
Lễ hội đền Cầu Khoai năm 2013
Quần thể di tích đền Cầu Khoai - chùa Hoài Âm là trung tâm sinh hoạt văn hóa tôn giáo, tín ngưỡng nơi tổ chức lễ hội truyền thống của nhân dân địa phương. Hội lệ hàng năm được tổ chức vào các ngày 23, 24, 25 tháng Giêng âm lịch. Lễ hội có nhiều nghi lễ và các trò chơi dân gian mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Buổi sáng ngày 23 nhân dân địa phương rước kiệu từ đền Cầu Khoai lên chùa Diễn, rồi lại rước xuống chùa Lèo. Các trò chơi dân gian trong lễ hội như: đánh đu, ném còn, đua ngựa, đấu võ, hát lượn…thể hiện tinh thần thượng võ và khát vọng tự do của người dân địa phương. Buổi tối có các gánh hát về diễn trò, bày tỏ lòng tôn kính ngưỡng vọng các vị thánh được tôn thờ ở đây.
Với giá trị lịch sử văn hóa và là nơi ghi dấu sự kiện lịch sử của cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Di tích đền Cầu Khoai là một trong 23 di tích và cụm di tích thuộc Hệ thống di tích lịch sử Những địa điểm khởi nghĩa Yên Thế ở Bắc Giang được Thủ tướng Chính phủ ra Quyết định số 548/QĐ-TTg ngày 10/5/2012 xếp hạng là Di tích quốc gia đặc biệt./.
