Những nhạc cụ độc đáo của người Mông ở Tuyên Quang
Ông Vàng Seo Dìn, thôn Làng Lắm, xã Kiến Thiết (Yên Sơn) cho biết, đàn ông người Mông trên 10 tuổi phải tập thổi khèn nhưng để làm được chiếc khèn giờ cũng chỉ ít người biết. Ông Dìn bảo, ống khèn Mông thường được làm từ cây trúc và thân khèn là gỗ pơ mu. Ống trúc lớn nhất và cũng là ngắn nhất với trọng trách giữ nhịp. Các ống trúc nhỏ còn lại theo kích thước to nhỏ mà có âm thanh trầm bổng, cao thấp. Khèn Mông không có nốt nhạc nên người học phải cảm nhận bằng đôi tai. Đối với các dân tộc khác nghe khèn Mông thấy nó kêu hay, còn người Mông hiểu tiếng khèn nói gì. Bởi tiếng khèn Mông thường gắn với các làn điệu dân ca Mông. Mà làn điệu dân ca Mông rất phong phú, tinh tế, sâu sắc, nó ăn sâu vào đời sống tinh thần nên người Mông đều thuộc. Mỗi ngành Mông lại có cách cấu tạo khèn Mông khác nhau chút ít, song nó vẫn thể hiện được sự dặt dìu, cuồng nhiệt, pha chút hoang dã của người Mông.
Trong đời sống hàng ngày, vui hay buồn, người Mông cũng mang khèn ra thổi. Người Mông thường thổi khèn khi xuống chợ, khi đi tìm người yêu và trong các lễ hội. Anh Vàng Seo Sà, thôn Nà Vơ, xã Kiến Thiết (Yên Sơn) tâm sự, học thổi khèn Mông rất khó, người giỏi thổi bảy ngày bảy đêm không hết bài. Khi thổi phải kết hợp các vũ điệu múa khèn như đan chân, nhẩy giật lùi, nhào lộn, vặn người. Có người thổi khèn múa điệu say rượu, có người múa điệu ngựa phi, có người múa các đường võ. Người nghe, người xem khó tính nhất cũng bị chinh phục bởi tiếng khèn với tiết tấu âm thanh dễ đi vào lòng người và các vũ điệu múa khèn rất điêu luyện. Ngoài cây khèn tiêu biểu, người Mông còn nhiều nhạc cụ độc đáo. Chị Vàng Thị Sang, thôn Đồng Trang, xã Hùng Lợi (Yên Sơn) chọn xé một cái lá trên cây rồi bảo, đàn ông Mông có cây khèn, người phụ nữ Mông có kèn lá. Kèn lá dễ thổi, muốn âm thanh kêu hay phải chọn được lá tốt. Người phụ nữ Mông thổi kèn theo các làn điệu dân ca Mông, thường đáp lời tiếng tỏ tình bằng khèn của đàn ông Mông.
Người Mông còn có các loại sáo đơn lưỡi gà. Âm thanh của sáo Mông rất độc đáo, trong trẻo và êm ái thấm sâu vào lòng người. Sáo Mông có nhiều loại, sáo dọc, sáo tiêu, sáo ngang, sáo gọi chim. Trong dân gian, sáo Mông là nhạc cụ của các chàng trai. Đàn ông Mông thường mang theo sáo như một người bạn đường, trong lao động và công cụ đắc lực trong việc chinh phục trái tim các cô gái. Tiếng sáo say đắm gọi người yêu và thổ lộ tâm tình cùng nàng trong những đêm trăng sáng trên các triền núi. Bên cạnh sáo, người Mông còn có nhạc cụ đàn môi, dùng để tỏ tình giao duyên. Đàn môi được làm từ một mảnh lá đồng hình lá lúa, khi thổi lưỡi gà có độ rung. Khoang miệng của người thổi chính là bầu cộng hưởng phát ra tiếng to nhỏ, thanh trầm, luyến láy theo ý của người chơi. Âm sắc của đàn môi phỏng theo các làn điệu dân ca Mông, tạo ra ngôn ngữ âm nhạc đặc trưng của người Mông. Bà Hầu Thị Pềnh, thôn Làng Lè, xã Hùng Lợi (Yên Sơn) còn giới thiệu một loại nhạc cụ độc đáo nữa của người Mông là ống hát. Ống hát được làm từ ống tre mai, vầu dài khoảng 20 cm, đường kính ống 10 cm. Ống hát một đầu để hở, một đầu được bịt bằng bong bóng bò, có một sợi chỉ lanh chạy xuyên qua hai ống hát để nối với nhau có tác dụng truyền âm. Hai ống hát thường để cách nhau 10-20m, một đầu hát và một đầu để nghe. Hát ống là một hình thức sinh hoạt văn nghệ tập thể thường diễn ra ở các lễ hội, phiên chợ đông người ngoài bãi chơi.
Trong các ngày lễ, người Mông ở các địa phương thường mang những tiết mục văn nghệ đặc sắc của dân tộc mình đi biểu diễn mà không thể thiếu các nhạc cụ độc đáo. Các tiết mục văn nghệ của họ góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần, bản sắc văn hóa của đồng bào các dân tộc trên địa bàn tỉnh./.
