Là một trong số 15 vườn quốc gia lớn nhất Việt Nam, Vườn Quốc gia Xuân Sơn được ví như “lá phổi xanh” của khu vực với độ che phủ rừng đạt tới 84%. Tại đây có 365 loài động vật, trong đó có 46 loài ghi trong sách đỏ Việt Nam và 18 loài ghi trong sách đỏ thế giới. Các loài đặc trưng cho hệ động vật Tây Bắc như: voọc xám, vượn chó, cầy bạc má, sóc bụng đỏ đuôi trắng, gấu, báo, rắn hổ mang, các loài chim… Riêng loài sơn dương được đánh giá là nhiều nhất toàn quốc. Mới đây, các nhà nghiên cứu còn phát hiện thêm loài cá cóc sần quý hiếm thuộc nhóm A trong sách đỏ cần bảo vệ của Việt Nam và thế giới. Đây cũng chính là loài giúp các nhà khoa học tìm ra nguyên lý tế bào gốc áp dụng hiệu quả trong y học.

Về thực vật, theo nghiên cứu mới nhất của Viện sinh thái và Tài nguyên sinh vật thực hiện đã xác định được 180 họ, 680 chi, 1.218 loài, trong đó có 40 loài đã được ghi trong sách đỏ Việt Nam. 665 loài cây có thể làm thuốc như: củ dòm, móc câu vòng, khúc khắc, hoàng đằng, bách bộ, thanh táo, cát đằng hoa to...Đặc biệt một số loài còn có tác dụng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư như cây bảy lá một hoa, hay chữa các bệnh viêm gan mãn tính, suy nhược thần kinh như cây lan kim tuyến...

Với mục đích giúp cho du khách có cái nhìn toàn cảnh về hệ động, thực vật phong phú, đa dạng, trải đều trên khắp diện tích hơn 15.000ha; ý tưởng xây dựng Bảo tàng thiên nhiên Vườn Quốc gia Xuân Sơn đã ấp ủ từ lâu và đến năm 2012 đã hoàn thiện, đi vào hoạt động. Bảo tàng thiên nhiên được xây dựng theo mô hình nhà sàn cách tân để chống ẩm mốc.

Bảo tàng thiên nhiên Vườn Quốc gia Xuân Sơn không chỉ là nơi trưng bầy những loài, họ đại diện của hệ động, thực vật có trong Vườn mà còn là điểm trực quan giáo dục ý thức bảo vệ môi trường và phục vụ các đề tài nghiên cứu khoa học bảo tồn nguồn gen quý hiếm.

Các mẫu vật trưng bầy tại Bảo tàng được xử lý theo công nghệ tiên tiến của đơn vị tư vấn là chuyên khoa Sinh học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.

Với mong muốn trở thành điểm dừng chân hấp dẫn du khách, thời gian tới, Bảo tàng sẽ được bổ sung thêm nhiều mẫu vật, dần hoàn thiện các bộ sưu tập về hệ động, thực vật của Vườn Quốc gia Xuân Sơn./.