Những chiếc cọn nước nổi bật giữa cánh đồng lúa bản Nà Khương xanh rì đang thì con gái.

“Máy bơm” xứ Mường

Đối với các cư dân Thái, Mường, Tày, Nùng sinh sống ở vùng Tây Bắc, cọn nước như một nông cụ, giúp người dân lấy nước từ những con sông, suối thấp để tưới tiêu cho những thửa ruộng trên cao.

Trên những cánh đồng lớn như Mường Thanh (Điện Biên), Mường Lò (Yên Bái), khách đường xa thỉnh thoảng bắt gặp những chiếc cọn nước kẽo kẹt ngày đêm múc từng ống nước tưới tiêu cho đồng lúa đang thì con gái (thời lúa trổ đòng).

“Người Thái và người Mường khi ở đâu việc đầu tiên là chọn những địa thế có thung lũng rộng, xung quanh là núi tiện cho việc canh tác lớn, và dẫn nước từ núi về bản và từ suối vào ruộng.
Tùy theo dòng chảy và yêu cầu lấy nước, người ta sẽ đặt nhiều hay ít các guồng liên tục, có những bãi guồng có đến vài chục cái lớn nhỏ. Guồng nhỏ thì đường kính 2,5​m, lớn thì đường kính tới 7​-8m, nó chính là biểu hiện của văn minh nông nghiệp của một thời.” (Nhà nghiên cứu văn hóa Phan Cẩm Thượng - theo Đại Đoàn Kết)

Những có lẽ, nơi nhiều nhất, đẹp nhất của cả vùng Tây Bắc không đâu bằng cọn nước bản Nà Khương.

Theo anh Lò Văn Các, một người dân ở bản địa, cứ vào tháng 9 âm lịch hằng năm, để có thêm nước tưới cho cánh đồng lúa chiêm Xuân rộng hơn chục héc ta, dân bản lại cùng nhau dựng cọn nước dọc theo dòng suối Nậm Mu, lấy nước từ suối lên tưới cho lúa.

Đến nay, đã có 25 con nước được dựng lên liền nhau, chạy dọc sông Nậm Mu.

Để làm cọn, người Thái ở Nà Khương chọn một thanh gỗ chính để làm trục giữa, thanh gỗ này nhẹ, bền và có khả năng chịu nước tốt.

Tiếp đến là công đoạn làm nan cọn, nan cọn được làm bằng những cây vầu có thân thẳng. Sau đó, những cây nứa già được chẻ mỏng rồi ghép lại thành từng tấm phên mỏng hình chữ nhật để làm cánh quạt, nước chảy tác động vào những tấm phên này sẽ tạo ra lực đẩy làm quay cọn và cuốn nước đổ lên cao.

Cọn nước ở bản Nà Khương có chiều cao khoảng 6m. Hằng năm, các cọn nước cũng chỉ được người dân sử dụng được đến trước mùa nước lũ. Khi có lũ về, các cọn nước thường bị cuốn trôi. Đến tháng 9 âm lịch hằng năm, người dân trong bản lại dựng lại những cọn nước mới.

Người Thái ví những chiếc cọn nước này là những chiếc máy bơm nước khổng lồ, mang nguồn nước đến đồng ruộng. Những cọn nước ngày đêm miệt mài bên dòng sông, đưa nước phục vụ sản xuất đã tạo nên hình ảnh tuyệt đẹp và bình dị thu hút hàng nghìn du khách đến tìm hiểu, khám phá.

Trải nghiệm nông cụ cổ xưa

Cọn nước bản Nà Khương là điểm đến ưa thích của du khách và là sản phẩm mới trong chuỗi sản phẩm du lịch cộng đồng Tây Bắc năm 2017.

Theo anh Lò Văn Các, lúc đầu những người dân trong bản rất ngạc nhiên vì có rất nhiều du khách đến thăm quan, chụp ảnh, quay phim cùng cọn nước, ngắm dòng suối Nậm Mu.

"Thống kê qua việc thu vé, quý I năm 2017 đã có hơn 12.000 lượt du khách đến thăm quan, vui chơi ở con nước bản Nà Khương, trong đó có nhiều đoàn khách nước ngoài. 20 hộ dân ở bản làm dịch vụ có thu nhập trung bình mỗi ngày từ 500-600 ngàn đồng/ngày.” (Ông Đèo Văn Tình, Chủ tịch Ủy ban Nhân dân xã Bản Bo)

Thấy du khách có nhu cầu ăn uống, thuê quần áo của đồng bào dân tộc để chụp ảnh, gia đình anh Các và nhiều hộ dân trong bản đã dựng lán ngay bên dòng Nậm Mu, gần cọn nước, đầu tư mua trang phục dân tộc Thái và mang các món ăn của bản ra phục vụ du khách.

Cọn nước Bản Bo đông vui nhất vào thứ Bảy và ​Chủ Nhật. Khách đa phần là công chức từ thành phố Lai Châu muốn thay đổi không khí và từ Sa Pa (Lào Cai) sang.

Bản Nà Khương chỉ cách kinh đô du lịch vùng Tây ​Bắc là Sa Pa 40km nên nhiều công ty lữ hành du lịch đã mở tour đưa du khách vượt đèo Hoàng Liên Sơn kỳ vĩ sang Lai Châu khám phá địa danh này.

Ông Từ Hữu Hà, Chủ tịch Ủy ban Nhân dân huyện Tam Đường, cho biết lượng khách đến với điểm du lịch bản Nà Khương rất đông, đây là tín hiệu vui cho du lịch của huyện trong năm 2017.

Trong thời gian tới huyện sẽ nghiên cứu đầu tư cho điểm du lịch này để tạo thêm cảnh quan thu hút khách đến ngày càng đông hơn.

Sở Văn hóa​-Du lịch và Thể thao Lai Châu đang trình Ủy ban Nhân dân tỉnh công nhận Nà Khương là điểm du lịch và quy hoạch đến năm 2020 là điểm du lịch sinh thái trọng điểm của huyện Tam Đường nói riêng và tỉnh Lai Châu nói chung./.