Cầu Hiền Lương được khởi dựng lần đầu tiên bằng gỗ vào năm 1928. Năm 1952, Pháp cho xây lại cầu mới gồm 7 nhịp, dài 178m, rộng 4m, trụ cầu bằng bê tông cốt thép, mặt cầu lát gỗ thông, hai bên có lan can cao 1,2m, trọng tải cầu tối đa là 18 tấn.  

Theo Hiệp định Giơ-ne-vơ năm 1954, một vùng phi quân sự trên vĩ tuyến 17 từ cửa sông Bến Hải (Quảng Trị) chạy dọc theo chiều dài sông đến biên giới Việt – Lào sẽ trở thành giới tuyến quân sự tạm thời, chia Việt Nam thành 2 miền Nam - Bắc. Khi đó, cầu Hiền Lương bắc qua sông Bến Hải cũng bị chia thành 2 phần thuộc về 2 miền và được sơn 2 màu để phân biệt: nửa cầu thuộc miền Nam (ở bờ nam) sơn màu vàng, nửa cầu thuộc miền Bắc (ở bờ bắc) sơn màu xanh. Ranh giới giữa 2 phần cầu là một vạch trắng kẻ ngang rộng 1cm.

Sau khi bị bom Mỹ đánh sập vào năm 1967, cầu Hiền Lương đã trở thành “biểu tượng” về sự chia cắt đất nước. Từ năm 2001 - 2008, nhằm bảo tồn chứng tích lịch sử cầu Hiền Lương, tỉnh Quảng Trị đã cho phục dựng lại cây cầu dựa theo bản thiết kế năm 1952 với chiều dài 183,65m, rộng 5,5m, phần lưu thông là 3,2m. Đặc biệt, lan can cầu còn được sơn 2 màu xanh, vàng nhằm mô tả chiếc cầu Hiền Lương trong thời kỳ đất nước vẫn còn bị chia cắt.

Hiện nay, cầu Hiền Lương nối liền quốc lộ 1A, bắc qua sông Bến Hải, bờ bắc thuộc thôn Hiền Lương (xã Vĩnh Thành), bờ nam thuộc thôn Xuân Hòa (xã Trung Hải). Đến đây, du khách sẽ có dịp tham quan quần thể di tích gắn liền với một giai đoạn lịch sử quan trọng trong thời kỳ đấu tranh giành độc lập của dân tộc.

Các di tích ở bờ bắc sông Bến Hải

Theo quy định của Hiệp định Giơ-ne-vơ, dọc đôi bờ sông Bến Hải (sông giới tuyến) có 4 đồn công an. Ở bờ bắc sông có đồn công an Hiền Lương và Cửa Tùng, ở bờ nam có đồn công an Xuân Hòa và Cát Sơn. Các đồn công an được bố trí khoảng 20 người, trang bị súng ngắn và tiểu liên bộ binh, làm nhiệm vụ giữ gìn quy chế vùng phi quân sự, kiểm soát người qua lại giới tuyến, kiểm soát lẫn nhau trong việc thực thi các điều khoản của Hiệp định dưới sự giám sát của Tổ chức Quốc tế 76 (gồm đại diện các nước Canada, Ấn Ðộ, Ba Lan).

Năm 1967, 2 đồn ở bờ nam sông đã bị bom Mỹ phá hủy. Đến nay, 2 đồn ở bờ bắc sông vẫn còn nhưng do bị xuống cấp nên đã được tỉnh Quảng Trị cho phục dựng theo nguyên mẫu trước đây.

Đồn công an Hiền Lương nằm sát mố cầu ở bờ bắc sông Bến Hải (xã Vĩnh Thành). Công trình gồm 3 khu nhà A, B và C tạo thành hình chữ V. Khu nhà A (nhà liên hiệp) được xây dựng theo kiểu nhà sàn với kích thước 12m x 6m, mái lợp ngói, có lắp đặt hệ thống cửa kính. Đây từng là nơi hội họp và tiếp các đoàn khách của đồn công an. Khu nhà B có kích thước 10m x 5m được làm bằng gỗ, mái lợp tranh, là nơi ở của các chiến sĩ công an giới tuyến. Khu nhà C với kích thước 12m x 4m, dùng làm kho hậu cần, nhà ăn.

Đồn Công an Cửa Tùng nay thuộc doanh trại Đồn Biên phòng 204 (thị trấn Cửa Tùng). Ngoài chức năng dùng để làm việc, lưu trú, khu vực này còn phục vụ mục đích an ninh quốc gia. Nơi đây có nhà truyền thống trưng bày 92 bức ảnh, 60 hiện vật liên quan trực tiếp đến lịch sử đấu tranh cách mạng của cán bộ, chiến sĩ đồn công an Cửa Tùng và một số đồn lân cận từ năm 1954 - 1967.

Cột cờ Hiền Lương

Từ năm 1954 - 1967, tại khu vực đôi bờ cầu Hiền Lương đã diễn ra các cuộc “chọi cờ” (hai bên thi dựng cột cờ xem cột cờ bên nào cao hơn). Cuối cùng, phần thắng thuộc về cột cờ ở khu vực đồn công an Hiền Lương (thuộc bờ bắc). Cột cờ hiện nay là hình mẫu mô phỏng những cột cờ mà Chính quyền và quân đội Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã dựng trước đây. Cột cờ cao 28m, được làm bằng 6 đoạn thép ống liên kết với nhau, trên đỉnh gắn lá cờ đỏ sao vàng.

Các di tích ở bờ nam sông Bến Hải

Nhằm mô phỏng vùng phi quân sự trên vĩ tuyến 17 trước đây cũng như tạo thêm  điểm đến cho du khách tìm hiểu lịch sử, tỉnh Quảng Trị đã cho xây dựng công trình Nhà trưng bày “Vĩ tuyến 17 và khát vọng thống nhất” và Cụm tượng đài “Khát vọng thống nhất” ở bờ nam sông Bến Hải.

Nhà trưng bày “Vĩ tuyến 17 và khát vọng thống nhất” (xã Vĩnh Thành) trưng bày 53 tài liệu, hiện vật liên quan trực tiếp đến cuộc chiến đấu của quân và dân ta ở đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Các tài liệu, hiện vật được phân theo 4 chủ đề: Hiệp định Giơ-ne-vơ và giới tuyến quân sự tạm thời; Tinh thần không khuất phục của người dân Vĩnh Linh và cuộc chiến đấu bảo vệ địa đầu giới tuyến; Nhân dân vùng Nam vĩ tuyến 17 với cuộc đấu tranh vì khát vọng thống nhất đất nước; Vĩ tuyến 17 sau giải phóng Quảng Trị năm 1972. Đặc biệt, tại đây còn lưu giữ phiên bản phục chế loa phóng thanh công suất 500W do Chính quyền và quân đội Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sử dụng ở bờ bắc trước đây.

Cụm tượng đài “Khát vọng thống nhất”(xã Trung Hải) được xây dựng trên diện tích 2.700m², gồm hai phần. Phần đế được ghép từ nhiều khối đá có kích cỡ khác nhau với phù điêu trang trí độc đáo. Phần tượng đài được làm bằng chất liệu đá xanh, phía trước là tượng bà mẹ (cao 7,7m) và em bé (cao 5,5m) đứng sát nhau, mô tả hình tượng người vợ và người con ở phía Nam đang đau đáu nhìn về phía Bắc khi họ không thể qua sông gặp chồng, cha và người thân trong những năm tháng đất nước bị chia cắt.

Trong khu vực này còn có khuôn viên rộng, sân lễ hội, hồ nước, nhà đón tiếp, nhà trực nhằm phục vụ việc đón khách tham quan.

Các bến đò trên sông Bến Hải

Sông Bến Hải bắt nguồn từ núi Động Chân thuộc dãy Trường Sơn, chảy trên địa hình dài gần 100km, dọc theo vĩ tuyến 17 từ tây sang đông rồi đổ ra biển Cửa Tùng. Các bến đò trên sông Bến Hải gồm: Cửa Tùng (bến đò A), Tùng Luật (bến đò B), Lũy (bến đò C), Thượng Đông và Dục Đức. Trong đó, Cửa Tùng và Tùng Luật là 2 bến đò góp phần quan trọng vào cuộc đấu tranh giành độc lập, thống nhất đất nước của dân tộc.

Bến đò Cửa Tùng (bến đò A) là nơi neo đậu của tàu, thuyền chuyên chở cán bộ hoạt động cách mạng từ năm 1954 - 1975. Hiện bến đò này được quy hoạch trong khuôn viên có diện tích 187,6m² với hệ thống tường rào bao quanh.

Bến đò Tùng Luật (bến đò B) cách cầu Hiền Lương 7km về phía đông và cách biển Cửa Tùng 2km về phía tây. Đây là một trong những điểm neo đậu bí mật của tàu, thuyền làm nhiệm vụ đưa đón cán bộ, bộ đội, thương binh, dân công và vận chuyển vũ khí đạn dược sang bờ Nam, đồng thời là một trong những điểm xuất phát chính của tuyến vận tải chi viện cho đảo Cồn Cỏ. Hiện bến đò được quy hoạch bao gồm khuôn viên và đài tưởng niệm.

Hàng năm, vào ngày 30 tháng 4, tại cụm di tích lịch sử Đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải lại diễn ra lễ hội thống nhất non sông, gồm nhiều hoạt động có ý nghĩa lịch sử sâu sắc, góp phần giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau.

Cụm di tích lịch sử Đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải được xếp hạng Di tích cấp quốc gia năm 1986 và Di tích quốc gia đặc biệt năm 2013.

Lam Phương