Quyến rũ nét không gian kiến trúc Hà Nội
Kiến trúc Hà Nội cổ được tập trung chủ yếu trong những khu phố cổ hay còn gọi là khu “36 phố phường." Phố được kiến tạo bởi các ngôi nhà nhỏ bé với mái tranh hay mái ngói, lô nhô nối tiếp nhau từ dãy phố này đến dãy phố khác.
Ngôi nhà đặc trưng trên những con phố này có kiến trúc nhà ba gian được bố trí thành nhiều lớp cách nhau bằng một sân nhỏ phát triển chủ yếu theo nhu cầu cụ thể cuộc sống một gia đình có người vợ là tiểu thương hay người chồng là thợ thủ công.
Khi con cái lớn lên, bố mẹ chia nhà cho các đôi vợ chồng trẻ theo từng gian. Nếu cần phát triển hơn nữa về diện tích để ở thì họ phát triển theo chiều cao để thành những tầng nhà hẳn hoi, do đó ta thấy có những nhà chiều ngang chỉ vài ba mét nhưng làm cao đến 2, 3 tầng và có chiều sâu tới vài chục mét. Chính vì vậy mà nó được gọi với cái tên là “nhà hình ống."
Kiểu kiến trúc đó nhằm đảm bảo thông gió và lấy sáng cho không gian sống của các căn nhà. Bởi vậy, kiến trúc đặc trưng của Hà Nội cổ là kiểu nhà ống, một phong cách thường thấy ở các đô thị cổ Việt Nam.
Bên cạnh các nhà ống còn phải kể tới các đình chùa, đền miếu rải rác trong nhiều đường phố. Những công trình này trước hết là nơi thờ tự của các làng, thôn, phường cũ. Các công trình đó phản ánh gốc gác của cư dân kinh thành từ nhiều nơi khác về làm ăn, sinh sống.
Cùng với những công trình kiến trúc cổ là sự xuất hiện của những công trình kiến trúc Pháp hồi cuối thế kỷ 19 đến nửa đầu thế kỷ 20 với những sắc thái riêng đã góp phần làm nên dấu ấn riêng của kiến trúc Hà Nội. Sự hiện diện đầu tiên của kiến trúc Pháp ở Hà Nội là từ năm 1803, khi vua Gia Long cho xây lại thành Hà Nội theo kiểu Vauban dưới sự chỉ đạo của bốn kỹ sư công binh Pháp.
Tuy nhiên phải đến khi người Pháp thành lập khu Nhượng địa năm 1875 ở ven sông Hồng (kéo dài từ phố Phạm Ngũ Lão tới Quân y Viện 108 và Bệnh viện Hữu Nghị ngày nay) thì những công trình mang phong cách kiến trúc Pháp mới bắt đầu thực sự có dấu ấn tại Hà Nội. Nhiều công trình kiến trúc lớn được xây dựng trong thời kỳ này nằm rải rác ở một diện tích khá rộng của Hà Nội cho đến giờ gần như vẫn còn nguyên vẹn đường nét nghệ thuật, kết cấu kỹ thuật, vật liệu xây dựng truyền thống.
Sau khi cơ bản chinh phục được toàn bộ lãnh thổ Đông Dương, người Pháp đã tiến hành một công cuộc xây dựng lớn ở Hà Nội nhằm biến nó thành thủ phủ toàn khu vực Đông Dương. Nhờ đó mà những công thự lớn tiêu biểu cho chính quyền thực dân như phủ Toàn Quyền, dinh Thống Sứ, Toà án… được xây dựng. Để biểu đạt cho sự uy nghi của chính quyền mới thì không gì bằng việc sử dụng các hình thức kiến trúc cổ điển.
Vào những năm 20 của thế kỷ 20, kiến trúc Art Deco bắt đầu phát triển mạnh ở Hà Nội nhất là vào những năm 30. Những công trình xây dựng sử dụng những hình khối kinh điển trong bố cục không gian, các khối vuông, chữ nhật kết hợp với các khối bán trụ tạo ra một hình thức kiến trúc hiện đại và giản dị. Thêm vào đó là các họa tiết trang trí bằng thép uốn hoặc đắp nổi bằng ximăng, thạch cao với đường nét mềm mại làm giảm bớt sự thô nặng của các khối bêtông.
Đại diện cho đường lối này có một số công trình tiêu biểu như Chi nhánh ngân hành Đông Dương, Nhà in IDEO (24 Tràng Tiền), Công ty AVIA (39 Trần Hưng Đạo), Bưu điện (6 Đinh Lễ), các tòa nhà số 91 Đinh Tiên Hoàng và 31 Tràng Tiền cùng rất nhiều biệt thự trải từ quận Ba Đình tới cuối các phố Bà Triệu, Hàng Chuối.
Sau khi một loạt công trình đưa vào sử dụng cho thấy chúng có vẻ không phù hợp với khí hậu cũng như truyền thống thẩm mỹ và cảnh quan ở đây, một loạt kiến trúc sư người Pháp và sau đó là người Việt theo đuổi, tạo ra phong cách kiến trúc Đông Dương. Đây là hình thức sử dụng những chi tiết kiến trúc truyền thống Việt Nam, Khmer trong việc tạo nên các bộ mái, ô văng che cửa, cùng các họa tiết trang trí khác.
Một số công trình tiêu biểu như Đại học Đông Dương (19 Lê Thánh Tông), Sở Tài chính, Bảo tàng Louis Finot (1 Phạm Ngũ Lão), Viện Pasteur (1 Y-éc-xanh), Nhà thờ Cửa Bắc, Câu lạc bộ thủy quân (36 Trần Phú).
Bên cạnh đó cũng cần phải nói đến phong cách kiến trúc Neo-Gothic, một phong cách thường thấy ở các nhà thờ tại Hà Nội. Đó là cách tổ chức mặt bằng hình chữ thập, mặt đứng ba nhịp, nhịp giữa là lối vào chính, phía trên có cửa sổ “hoa hồng”, hai bên là các lối vào phụ, phía trên là tháp chuông.
Trong số các công trình Neo-Gothic ở Hà Nội nổi lên một số công trình tiêu biểu như Nhà thờ lớn Hà Nội, nhà thờ nhỏ ở quận Hoàng Mai, nhà thờ Làng Tám. Kiến trúc nhà thờ này mang nhiều thần thái Gothic Pháp với một tỷ lệ khá hài hòa trên mặt đứng, kết hợp với nhiều họa tiết trang trí theo phong cách Gothic dù còn chưa tinh tế. Nhìn chung thì phong cách Neo-Gothic ở Hà Nội gắn liền với kiến trúc nhà thờ Công giáo, giá trị về mặt thẩm mỹ chưa cao song lại mang nhiều giá trị về mặt lịch sử và cảnh quan.
Kiến trúc và không gian Hà Nội qua năm tháng có nhiều đổi thay so với những năm đầu của thế kỷ trước. Rất nhiều đường phố mới được hình thành, xây dựng mới hoặc mở rộng. Nhiều công trình hiện đại, nhiều cao ốc mọc lên trong quá trình hiện đại hóa Thủ đô.
Các công trình kiến trúc quen thuộc của Hà Nội cũng đã thay đổi. Dù vậy, với người Hà Nội, những đường nét kiến trúc thân thương ấy đã, đang và sẽ mãi mãi trường tồn với thời gian làm nên vóc dáng của một Thủ đô nghìn năm văn hiến.
