“A hi” trong lễ tết của người Xá Phó
Nhắc đến con vật đứng đầu trong 12 con giáp, người ta thường nhắc đến loài gặm nhấm, chuyên phá hoại mùa màng, cắn phá ngô, thóc cũng như các vật dụng khác trong nhà… Thế nhưng, với dân tộc Xá Phó ở Lào Cai, chuột được xem như vật thiêng trong nghi lễ tín ngưỡng truyền thống của họ.
Để tường tận chuyện kể lý thú về con chuột trong đời sống thường nhật cũng như nghi lễ tín ngưỡng của đồng bào Xá Phó, chúng tôi tìm đến gia đình nghệ nhân dân gian Lý Ngọc Sáng, thôn Nậm Rịa, xã Hợp Thành (thành phố Lào Cai), người rất am hiểu về văn hóa tộc người Xá Phó. Bên ấm trà mới pha mời khách, nghệ nhân Lý Ngọc Sáng chậm rãi lý giải vì sao người Xá Phó lại ăn thịt chuột và tại sao thịt chuột lại có ý nghĩa đặc biệt trong đời sống của người Xá Phó. Câu chuyện mà ông Sáng kể cho chúng tôi nghe cũng là truyền thuyết từ đời ông bà truyền lại cho con cháu mình.
Chuyện rằng, thuở xưa, nạn đại hồng thủy làm nước dâng ngập trời, vạn vật và loài người trên mặt đất đều bị nhấn chìm. Chỉ còn duy nhất hai anh em ruột người Xá Phó sống sót nhờ chui vào một quả bầu to. Khi nước rút, quả bầu trôi dạt vào một hang đá. Người anh bỗng nhớ lời cuối cùng của cha mẹ dặn “hai anh em phải cố gắng duy trì dân tộc Xá Phó của mình”. Thế nhưng nghĩ mãi, cũng không biết làm thế nào để dân tộc mình sinh sôi, hai anh em bèn chia nhau mỗi người một ngả để đi tìm dân tộc mình. Anh trai theo hướng Bắc còn cô em gái theo hướng Nam. Hai anh em đi mãi, đi hết quả đất lại quay về chỗ ban đầu, không gặp được một ai…
Hai người tuyệt vọng quay về hang đá và rồi cuối cùng họ “bất đắc dĩ” thành chồng thành vợ. Vì quá nghèo, không có lễ nên cứ thế ở với nhau. Bỗng một hôm, có con chuột chạy qua hang. Người chồng nghĩ ngay đến dùng chuột thay thế thịt lợn làm lễ báo cáo với tổ tiên, trời đất. Thế là, người chồng bắt chuột làm thịt, sấy khô, băm nhỏ cho vào 9 ống nứa làm lễ vật dâng cúng… Từ đó trở đi, trong các đám cưới người Xá Phó đều có ống thịt chuột.
Thịt chuột còn trở thành món ẩm thực không thể thiếu trong lễ cúng tổ tiên vào dịp Tết cổ truyền của người Xá Phó. Họ quan niệm, ngày Tết không có thịt chuột dâng mâm lễ, tổ tiên chưa phù hộ; trong đám cưới hỏi, không có thịt chuột ống, nhà gái không cho đón dâu. Do vậy, đồng bào Xá Phó ở Lào Cai vẫn giữ gìn, phát huy nét văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc mình cho đến ngày nay.
Để có món thịt chuột dâng cúng tổ tiên trong lễ tết, đồng bào Xá Phó thường phải săn chuột trong khoảng thời gian từ tháng 9 đến tháng 11 âm lịch. Theo ông Lý Ngọc Sáng, người Xá Phó thường chọn giờ Dần, ngày Dần và ngày Mão, giờ Mão để đi săn chuột. Vì theo họ, những ngày này, loài chuột đi tìm thức ăn nhiều hơn, nên đánh bẫy cũng dễ hơn. Trước khi săn chuột, bao giờ người Xá Phó cũng cầu xin tổ tiên phù hộ đánh bẫy được nhiều chuột. Họ quan sát kỹ “đường đi lối lại” của chuột trong rừng vầu hoặc cạnh nương để đặt bẫy. Họ dùng bẫy que mà không dùng bẫy sắt bởi quan niệm chuột bẫy bằng kiềng sắt sẽ không thiêng, tổ tiên không chứng nhận, không phù hộ. Khi trong gia đình có người vào rừng bẫy chuột, kiêng không cho người lạ vào nhà, phụ nữ không được thêu thùa, trẻ con không được nô đùa gây ồn ào… Sau khi đặt bẫy xong, chủ nhà phải ngủ ở lán, khi ngủ phải nằm nghiêng một bên, không được trở mình. Sau 3 ngày, họ đi thu bẫy và mang chuột về lán mổ, thui trên lửa, rồi đem về nhà treo gác bếp sấy khô. Khi thui, kiêng không được thổi lửa. Họ cho rằng, nếu thổi lửa, năm sau sẽ không bẫy được chuột nữa.
Vào dịp Tết cổ truyền, theo phong tục của người Xá Phó, từ mồng 4 Tết đến hết tháng Giêng, tùy theo dòng họ để chọn ngày tốt dâng mâm lễ có thịt chuột cúng tổ tiên. Thông thường, dòng họ Lý chọn ngày Thìn, dòng họ Nìu chọn ngày Dậu, ngày Tý… Người Xá Phó thường chặt thịt chuột thành từng miếng nhỏ bày trên mâm gỗ lót lá chuối, bên cạnh để 2 bát to rượu hoẵng, 4 bát con rượu. Khi cúng lễ, đàn ông ngồi ở gian chính nhà, trước bàn thờ tổ tiên, còn phụ nữ ngồi ở gian kế bên, phía Tây và đặt một chiếc mẹt có bày thịt chuột, khoai sọ, bông lau, măng vầu, cơm nếp và cơm tẻ.
Chuẩn bị xong mâm lễ thịt chuột, khấn báo với tổ tiên chứng giám lòng thành của gia chủ, người Xá Phó luôn cầu mong tổ tiên che chở phù hộ cho gia đình năm mới được mạnh khỏe, đi săn được nhiều chuột, mùa màng tươi tốt, cuộc sống ấm no, mọi điều tốt lành./.
