Đánh thức giá trị văn hóa dân tộc thiểu số
Người trẻ và đồng bào dân tộc thiểu số cùng góp phần gìn giữ, lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống bằng hành động cụ thể. Ảnh: P. Sỹ.
Người trẻ chủ động tìm về bản sắc
Từ việc mặc trang phục truyền thống trong đời sống thường nhật, học hát dân ca, thực hành nghi lễ cổ truyền, cho tới làm phim tài liệu, sáng tạo nội dung số, tổ chức workshop trải nghiệm văn hóa…, giới trẻ đang trở thành lực lượng tham gia trực tiếp vào quá trình bảo tồn và phát huy di sản.
Không khó để bắt gặp hình ảnh các bạn trẻ say mê học dệt thổ cẩm của người Mông, người Thái; tìm hiểu nhạc cụ truyền thống như khèn, đàn tính. Hay lặn lội lên vùng cao chỉ để ghi chép lại một làn điệu dân ca đang dần vắng bóng. Với họ, văn hóa dân tộc thiểu số không phải là chất liệu lạ để tô điểm hình ảnh cá nhân, mà là kho tri thức sống, phản ánh lịch sử sự đa dạng văn hoá của dân tộc.
Tại Ngày hội văn hóa Mông diễn ra tại Hà Nội vừa qua, sự kiện đã thu hút nhiều bạn trẻ đến tham quan, trải nghiệm. Đáng chú ý, không ít bạn trẻ thuộc chính các cộng đồng dân tộc thiểu số đang chủ động trở thành những “người kể chuyện” cho văn hóa của dân tộc mình. Giữa lòng Thủ đô, tiếng chiêng Mường vang lên đầy say mê qua phần trình diễn của em Bùi Kim Phương (10 tuổi) - một trong những thành viên nhỏ tuổi của Câu lạc bộ gìn giữ văn hóa Mường ở xã Đại Đồng, tỉnh Phú Thọ.
Kim Phương chia sẻ, em bắt đầu học đánh chiêng từ năm lớp 2, được bà nội và bà ngoại trực tiếp truyền dạy. Không chỉ riêng em, các anh chị trong gia đình cũng đều biết chơi nhạc cụ truyền thống của dân tộc. Những buổi tập thường diễn ra vào dịp cuối tuần. “Mỗi lần được đi biểu diễn, em thấy rất vui và tự hào. Khi được các bà dạy đánh chiêng, em cảm thấy thoải mái, gần gũi hơn với văn hóa của mình. Em muốn rủ thêm các bạn cùng học đánh cồng chiêng để hiểu và yêu hơn văn hóa dân tộc Mường” - Kim Phương chia sẻ.
ThS Nguyễn Thị Bích Ngọc (Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật) cho rằng, văn hóa chỉ thực sự “sống” khi có chủ thể thực hành và trao truyền. Với các dân tộc thiểu số, văn hóa gắn chặt với đời sống cộng đồng, thể hiện qua lễ nghi, nghề truyền thống, tiếng nói, tri thức bản địa… và chủ yếu được lưu giữ, truyền lại qua nhiều thế hệ bằng hình thức truyền khẩu, không dựa vào văn bản. Vì vậy, việc hình thành lực lượng kế cận, đặc biệt là sự tham gia chủ động của giới trẻ, trở nên hết sức cần thiết để văn hóa không bị đứt gãy trong dòng chảy hôm nay. Bên cạnh đó, giới trẻ có lợi thế rõ rệt trong việc tiếp cận nhanh công nghệ hiện đại, từ đó tạo thêm kênh lan tỏa hiệu quả cho các giá trị truyền thống.
Giữ gìn bản sắc bằng trách nhiệm
Tuy nhiên, đi cùng với sự quan tâm ngày càng lớn của người trẻ là những câu hỏi không thể né tránh về cách tiếp cận và thực hành văn hóa dân tộc thiểu số. Thực tế cho thấy, vẫn còn những biểu hiện tiếp cận hời hợt, cắt xén hoặc sử dụng yếu tố văn hóa chỉ nhằm tạo hiệu ứng thị giác, câu view trên mạng xã hội. Điều này đặt ra yêu cầu rõ ràng: yêu văn hóa thôi chưa đủ, mà phải hiểu và làm đúng.
Cục trưởng Cục Văn hóa các dân tộc Việt Nam Trịnh Ngọc Chung cho rằng, trong thực tiễn hiện nay, giới trẻ đang sở hữu nhiều ý tưởng sáng tạo, có khả năng đưa văn hóa lan tỏa nhanh chóng và rộng rãi, đặc biệt thông qua các nền tảng mạng xã hội. Vấn đề đặt ra là cần có cách thức khai thác phù hợp để phát huy hiệu quả những lợi thế này. Tuy nhiên, song hành với sự sáng tạo, đối với những bạn trẻ đam mê văn hóa và tham gia sản xuất nội dung trên không gian số, cần đảm bảo nguồn thông tin đầy đủ, chuẩn xác. Đồng thời, chính các bạn trẻ cũng phải nâng cao trách nhiệm trong việc giữ gìn tính trung thực, chuẩn mực khi diễn xướng và khi chia sẻ, lan tỏa thông tin về văn hóa của đồng bào các dân tộc trên mạng xã hội.
Cùng quan điểm, theo ThS Nguyễn Thị Bích Ngọc, để sáng tạo và lan tỏa giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số trong thời đại số, giới trẻ cần phát huy sức mạnh của các công cụ mới như mạng xã hội, thiết kế số… Đồng thời tuân thủ các chuẩn mực, quy tắc và giá trị cốt lõi của mỗi cộng đồng để tiếp cận đúng, hiểu đúng và thể hiện đúng bản sắc văn hóa. Giới trẻ cần chuyển từ việc “lấy chất liệu” sang cách tiếp cận đồng sáng tạo cùng chủ thể văn hóa. Đây là ranh giới rõ ràng giữa lan tỏa có trách nhiệm và chiếm dụng văn hóa. Nếu có thể, hãy để chính chủ thể văn hóa trực tiếp kể câu chuyện của mình; hoặc tối thiểu, cần ghi rõ nguồn tri thức, ai là người chia sẻ và đóng góp. Khi đó, sáng tạo của giới trẻ không còn áp đặt hay lấn át bản sắc, mà trở thành cầu nối giúp công chúng hiểu đúng và đến gần hơn với cộng đồng - chủ thể của văn hóa.
“Khi người trẻ chủ động học hỏi, đồng hành cùng cộng đồng và sử dụng công nghệ như một công cụ để gìn giữ, lan tỏa các giá trị văn hóa, thì cách tiếp cận có thể hiện đại mà vẫn bảo đảm đúng bản sắc. Qua đó, góp phần quan trọng vào việc hình thành lực lượng kế cận, bảo tồn và phát huy văn hóa của các dân tộc thiểu số trong đời sống hôm nay”- bà Ngọc nói.
Chào năm mới ở Làng Văn hóa: Từ ngày 1 - 4/1/2026, tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đoài Phương, Hà Nội) sẽ diễn ra các hoạt động dịp Tết Dương lịch với chủ đề “Chợ phiên vùng cao - Chào năm mới 2026”. Tham gia các hoạt động có hơn 100 đồng bào của 16 dân tộc Nùng, Tày, Dao, Mông, Mường, Lào, Thái, Khơ Mú, Tà Ôi, Ba Na, Xơ Đăng, Gia Rai, Cơ Tu, Raglai, Ê Đê, Khmer đang hoạt động hằng ngày tại Làng và 24 đồng bào Khơ Mú, Mông tỉnh Sơn La. Chợ phiên vùng cao được tái hiện với không gian văn hóa đậm sắc màu các dân tộc vùng cao cùng các hoạt động vui xuống chợ, các hoạt động dân ca, dân vũ, trò chơi dân gian (nhảy sạp, ném còn…), ẩm thực dân tộc, sản vật địa phương, nghề thủ công truyền thống với sắc màu các nhóm đồng bào phía Bắc đang hoạt động hằng ngày tại Làng, đồng bào Khơ Mú, Mông xã Huổi Một, tỉnh Sơn La và các tiểu thương vùng cao mời về tham gia chợ phiên. Dự kiến có khoảng 40 gian hàng, trong đó có 33 gian hàng giới thiệu sản vật địa phương; 4 gian nhà bạt giới thiệu ẩm thực truyền thống; 5 gian hàng nước phục vụ nhu cầu của du khách tham quan. Đặc biệt, trong chuỗi các hoạt động còn tái hiện nghi Lễ cầu mùa của dân tộc Khơ Mú, xã Huổi Một, tỉnh Sơn La. Thông qua chuỗi hoạt động phong phú, "Chợ phiên vùng cao - Chào năm mới 2026" không chỉ mang đến cho du khách những trải nghiệm văn hóa đặc sắc ngày đầu năm mà còn góp phần gìn giữ, tôn vinh và lan tỏa các giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. (Thành Nam)
Phạm Sỹ
