Nghệ thuật múa khèn của người Mông
Ông Vương Văn Tề, xóm Ma Pản, xã Đa Thông (Hà Quảng) chia sẻ: Ý nghĩa của điệu khèn Mông tức là dành cho những người đàn ông hiểu biết và giỏi giang. Múa khèn là loại hình nghệ thuật trình diễn thể hiện hồn cốt của dân tộc Mông, bởi nghệ thuật múa khèn vừa giúp kết nối với thần linh, tổ tiên, vừa là âm thanh vui tươi để giải tỏa nỗi buồn, chia sẻ tâm tư, tình cảm, thể hiện tinh thần đoàn kết trong đời sống cộng đồng, tiếng khèn ngấm sâu vào tâm hồn người Mông, thân quen như mèn mén, rượu ngô hay tất cả những gì thân thuộc nhất từ lúc sinh ra.
Màn biểu diễn múa khèn điêu luyện của nghệ nhân tại ngày hội văn hóa dân tộc Mông. Ảnh Thế Vĩnh
Khèn là nhạc cụ truyền thống đã và đang được các thế hệ người Mông trao truyền rộng rãi, khèn có thể thổi hơi ra, có thể hít hơi vào và cũng là đạo cụ múa có cấu tạo phù hợp với dáng khom lưng và các thế quay, nhảy. Nghệ nhân múa khèn với những bước nhún, bước đảo, bước quay hoặc vừa ôm khèn, vừa lăn mình trên đất tạo nên vũ đạo rất đẹp. Bắt nguồn từ phong tục, tập quán mà khèn Mông có rất nhiều chủ đề và bài bản.
Trong những dịp lễ hội, tết đến, xuân về không thể thiếu tiếng khèn cùng với những trò chơi dân gian. Đây được coi như là linh hồn của người Mông gửi gắm và thể hiện tiếng lòng của mình với bạn bè, với cộng đồng, thiên nhiên, núi rừng và thể hiện giá trị văn hóa, làm nên bản sắc độc đáo riêng của người Mông. Các bài biểu diễn múa khèn có nội dung vui nhộn, mang ý nghĩa chúc tụng và mời bạn bè cùng tụ họp, vui chơi. Tiếng khèn làm quên đi những khó khăn, vất vả sau một năm chăm chỉ lao động mệt nhọc, góp phần gắn kết tình bạn, tình yêu, tình làng xóm với nhau.
Khi buồn, tiếng khèn chậm và trầm, thường thổi trong đám tang để chia buồn cùng gia đình, để tiễn đưa người chết sang bên kia thế giới… Tiếng khèn vui khiến người nghe có cảm giác hưng phấn, rạo rực, nhưng tiếng khèn buồn có thể khiến người nghe cảm thấy xúc động mạnh mẽ. Khèn Mông giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong tín ngưỡng của người Mông, điều này thể hiện qua đám tang của họ. Khi trong nhà có người qua đời, chủ nhà thường mời các thầy khèn có uy tín, hiểu nhiều, biết rộng đến giúp. Trong mỗi đám tang, gia đình tang chủ có thể mời hai hoặc bốn thầy khèn. Các nghệ nhân thổi khèn đóng vai trò như thầy cúng và các nghi lễ được thực hành thông qua tiếng khèn.
Theo nghệ nhân Vương Văn Sình, xóm Phjắc Cát, xã Dân Chủ (Hòa An), người thổi được khèn và biết múa khèn thường đã trải qua một quá trình lao động nghệ thuật bền bỉ, công phu, kiên trì. Bởi khi vừa thổi vừa múa đòi hỏi phải sử dụng nhiều động tác vô cùng phức tạp và nhuần nhuyễn. Trong đó, động tác múa rất đa dạng, phong phú như: múa nhảy đưa chân, quay đổi chỗ, quay tại chỗ, vờn khèn, lăn nghiêng, lăn ngửa, múa ngồi xổm, đi tiến, đi lùi theo bốn hướng, mỗi bước tiến, bước lùi làm sao chỉ để chân này chạm gót chân kia. Động tác cơ bản là khom lưng, quay hất gót tại chỗ và quay hất gót di động trên vòng quay lớn rồi thu hẹp dần theo hình xoắn ốc…, với tốc độ càng nhanh càng điêu luyện. Đối với các bài khèn vui chơi thì động tác nhảy múa mãnh liệt, phóng khoáng và khó hơn như lăn nghiêng, lăn ngửa, đá gà, đá ngựa, nhảy ngồi xổm, tay nọ vỗ vào chân kia, tay kia vỗ vào chân nọ, tiếng vỗ phải kêu, mà tiếng khèn vẫn không dứt.
Nghệ thuật múa khèn Mông được các nghệ nhân trình diễn trong Chương trình “Sắc màu non nuớc Cao Bằng” tại Làng Văn hóa du lịch các dân tộc Việt Nam.
Học thổi khèn Mông rất khó, dù học nhiều cũng khó am hiểu hết được những giai điệu của khèn. Để trở thành một người thổi khèn giỏi, người con trai Mông phải tập khèn từ 12 - 13 tuổi, có thân hình khỏe, mềm dẻo, nhịp nhàng, nhưng quan trọng hơn cả là cách lấy hơi, rèn khí để hơi được sâu, được dài. Bên cạnh đó, nghệ thuật múa khèn của người Mông cũng chứa đựng những sáng tạo mang tính khoa học độc đáo, được biểu hiện qua tiết tấu đa dạng, biến hóa khi thổi khèn kết hợp với vũ điệu uyển chuyển, nhịp nhàng khi múa.
Xác định được tầm quan trọng của nghệ thuật múa khèn Mông, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã và đang tiếp tục triển khai thực hiện các chương trình, kế hoạch để gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa độc đáo múa khèn. Đồng thời mở lớp truyền dạy múa khèn cho học viên là con em dân tộc Mông; tổ chức các chương trình, sự kiện văn hóa tại địa phương, tham gia các chương trình, hội diễn cấp khu vực, toàn quốc nhằm tăng cường giới thiệu về di sản khèn Mông; chỉ đạo các địa phương thường xuyên quan tâm, động viên, khuyến khích nghệ nhân tích cực truyền dạy múa khèn và tri thức chế tác khèn Mông cho các thế hệ trẻ. Tăng cường công tác tuyên truyền về giá trị văn hóa truyền thống của di sản khèn Mông, từ đó nâng cao nhận thức của đồng bào về giá trị văn hóa, nâng cao lòng tự hào và tích cực gìn giữ di sản văn hóa của dân tộc mình.
Thanh Bình
