Mặt trước của Ekamukhalinga. Ảnh: VGP/Thế Phong

Hồ sơ hiện vật Ekamukhalinga vừa được Thủ tướng Chính phủ công nhận là bảo vật quốc gia.

Ông Nguyễn Công Khiết, Phó Trưởng ban quản lý Di tích và Du lịch Mỹ Sơn cho biết Ekamukhalinga có niên đại đầu thế kỷ thứ tám, chất liệu sa thạch hơi vàng, thô nhám, chiều cao 126 cm, rộng 41,5 cm, dày 41,5 cm. Theo đánh giá hiện trạng Ekamukhalinga, hiện vật vẫn còn nguyên vẹn tuy đã bị mòn mờ. Hiện tượng đang lưu giữ tại Ban quản lý Di tích và Du lịch Mỹ Sơn.

Theo ông Khiết, Ekamukhalinga có ba phần gần bằng nhau gồm hình tròn, hình bát giác và hình vuông. Phần hình tròn có chạm nổi một đầu tượng (cao 21,5cm, rộng 13,5cm, dày 12cm), phần cổ của đầu tượng gắn liền với linga. Linga thể hiện một đầu thần Siva - là Đấng Hủy diệt và Tái tạo Vũ trụ trong Ấn Độ giáo của vương quốc cổ Champa. Đầu tượng có búi tóc cao 5,5cm, búi tóc này gọi là jata - một kiểu tóc tiêu biểu của thần Siva; trán rộng phẳng; khuôn mặt thanh tú có đôi lông mày cong hơi nhô ra; mắt nhìn xuống; sống mũi thẳng, miệng có râu mép đã bị mờ; hai môi dày mím lại; cằm chẻ; vành tai trên cao ngang chân mày; dái tai dài buông xuống ngang cằm.

Phần bát giác có cặp cạnh đối xứng bằng nhau, hai cạnh liền kề không bằng nhau (18cm-16,5cm); phần vuông có cạnh 41,5cm. Mặt chính của linga có nhiều đường vân đá hình cánh cung nổi hẳn lên do bị xói mòn.        

“Đây là hiện vật gốc, độc bản; trong số 1.010 hiện vật đăng ký ở khu di tích Mỹ Sơn, chỉ có duy nhất một Ekamukhalinga này”, ông Khiết khẳng định. Trong nền nghệ thuật điêu khắc Champa, hiện vật này có liên hệ mật thiết với Đài thờ Mỹ Sơn E1- một kiệt tác của nghệ thuật điêu khắc Champa đã được Chính phủ công nhận là Bảo vật Quốc gia năm 2012 (Hiện trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm-Đà Nẵng).

Theo các nhà nghiên cứu, niên đại của Ekamukhalinga này là vào đầu thế kỷ thứ 8 nên có nhiều khả năng đây chính là linga được thờ trên Đài thờ Mỹ Sơn E1 đã được nhắc đến trong các văn bia Chăm tìm thấy tại Thánh địa Mỹ Sơn vào thế kỷ thứ 8. Vì vậy, tác phẩm này cũng được đánh giá là một kiệt tác của nền điêu khắc Champa dựa trên phong cách thể hiện cũng như giá trị lịch sử của chính nó.

PGS.TS Ngô Văn Doanh, Viện Nghiên cứu Đông Nam Á, đánh giá với cấu trúc và tạo dáng như một linga và với sự xuất hiện đầu tượng thần Siva, hiện vật mới phát hiện được ở Mỹ Sơn chính là chiếc Mukhalinga thực sự đầu tiên của Chămpa được phát hiện. Đây là một Mukhalinga điển hình được thể hiện với đầy đủ những chuẩn mực về hình dáng và ý nghĩa biểu tượng của một Ekamukhalinga. Khuôn mặt vị thần của Mukhalinga được tạo khối xung quanh đôi mắt và ở bên cạnh mũi nên có tính hiện thực cao, rất tự nhiên và sống động. Đây chính là phẩm chất tạo hình của phong cách điêu khắc Mỹ Sơn E1.

Ngoài ra, có thể nhận thấy bộ ria mép của khuôn mặt thần trên Mukhalinga được thể hiện hoàn toàn theo kiểu dáng của các tượng thần Siva phong cách Mỹ Sơn E1, như ở tượng Siva Mỹ Sơn A1 và ở tượng Siva Mỹ Sơn C1 (Bảo tàng Điêu khắc Chăm-Đà Nẵng). Mặc dù bị bào mòn hết cả các chi tiết, nhưng vẫn có thể nhận thấy búi tóc của thần Siva trên Mukhalinga là một jata khá to cao và dường như được giữ bằng hai dải tóc ngang như hình dáng và cấu tạo của các jata thuộc phong cách Mỹ Sơn E1.

Như vậy, trên cơ sở phân tích và so sánh những yếu tố mang tính biểu tượng và tạo hình, PGS. TS Ngô Văn Doanh cho rằng, chiếc Mukhalinga ở Mỹ Sơn không chỉ là chiếc Mukhalinga thực sự bằng đá đầu tiên của Champa được phát hiện, mà còn là một hiện vật điêu khắc Champa có phong cách và niên đại rất sớm: Phong cách cổ Mỹ Sơn E1 thế kỷ VII-VIII. Hơn thế nữa, với những giá trị văn hóa và nghệ thuật rất đặc biệt của mình, hiện vật Mukhalinga Mỹ Sơn là một trong những Mukhalinga đẹp và độc đáo nhất không chỉ của Champa, mà còn của cả khu vực Đông Nam Á thời cổ./.