Độc đáo trò chơi leo cột của người M’nông xưa ở Tây Nguyên
Trò leo cột của đồng bào Tây nguyên
Căn cứ vào các nguồn tư liệu sưu tầm và hồi cố, công việc chuẩn bị trò chơi thật lắm công phu. Vào khoảng 5 giờ rưỡi chiều, thanh niên trong làng chuẩn bị một chiếc cột lớn, nhồi thức ăn vào một lỗ lớn được khoét gần sát các mấu tre. Các loại thức ăn hổ lốn này được họ nghiền trong hai cối tạo thành một thứ bột nhão quánh, đem hoà tan trong nước sau đó đổ một ống tiết lợn bốc mùi vào trong đó, tiếp đến họ bôi lên cây tre một lượt mỡ lợn và đem hơ lên lửa, cây tre trở nên bóng loáng và rất trơn.
Một thanh niên chuẩn bị một lượng lớn nước tương ớt dại, rót thứ nước tương đó vào từng lỗ và đổ lên các sừng, lên phần trên của cây cọc tre mà anh dùng chính các cành lá ớt để quét lên đó. Người ta còn gắn lên đỉnh cột một con chim được đẽo gọt, một cặp sừng bằng gỗ và hai tàu cọ lớn uốn cong như đôi cánh rộng và được kéo dài ra phía dưới với chùm sợi và các miếng gỗ mỏng, mỗi khi có gió là một thứ nhạc êm dịu lại phát ra. Người ta dùng một dải blier (dây leo) được thắt nút chặt để bịt kín các lỗ tre; với các lỗ nằm ở phần dưới cây cột, sẽ được nút bằng một đầu sợi mây to, phía trên cùng được nút chặt thành vành tròn.
Người M’nông dùng một ống tre làm dụng cụ đào cái hố, trong đó người ta sẽ dựng rlaa (cây tre lớn dùng làm cột trong lễ đâm trâu) khi đã được chuẩn bị xong. Nơi dựng cột nằm giữa khoảng cách nối hai phần nhô ra của ngôi nhà. Người ta cho vào chiếc gùi nhỏ (gùi này vẫn dùng đeo trước bụng để suốt lúa) gồm xôi, trứng, ba quả chuối và lòng lợn; cái gùi này được đem treo lên những chiếc sừng trên cây cọc lớn.
Trò chơi gắn với nghi lễ
Khi tiến hành trò chơi đồng bào đốt một đống lửa lớn ở sân, đồng bào mang ching (các loại chiêng, cồng chiêng) ra xếp thành hàng dọc theo cây cột. Lúc này các kuang (người có chức sắc) đứng lên, mỗi người cầm một nắm hèm rượu thấm máu rồi ngồi xuống và bôi máu lên đó vừa cầu khấn: “Đừng to tiếng với tao, đừng nghiền nát tao bằng sự giận dữ của mày. Chúng tao hầu hạ mày, ơi Cây chính, ơi Tre chính (cây tre lớn, trụ chính). Chúng tao làm như Tổ tiên chúng tao ngày trước, như các Bà tổ chúng tao ngày trước, như các Ông tổ chúng tao ngày xưa”…
Trong khi các kuang vẫn ngồi xổm, cất cao giọng cầu khấn, sáu người gõ ching xếp hàng dọc đi theo họ, tiếng nhạc ching trùm lên tiếng cầu khấn lầm rầm lan tỏa, họ đi vòng quanh gốc chân cột, tiến dần lên dọc theo thân cây chứ không quây quanh lỗ chôn cột. Khi đã cầu khấn xong, các vị chức sắc đứng dậy và ngay lập tức cả đám đông đàn ông tiến tới chỗ cây cột hò reo để cùng hợp sức hỗ trợ dựng cây cột lên. Trong suốt cuộc hợp lực tập thể này, tiếng chiêng phẳng không ngừng hòa theo, hơi nhạc trầm lắng ngân lên giữa hai đợt “dô hò” của mọi người. Khi cột được dựng lên, bốn người đàn ông giữ cho cây thẳng đứng và những người khác thì lấp miệng hố. Đến lúc này, đám nhạc công đi vòng quanh cái cây to lớn đang vươn thẳng lên rung rinh trong đêm.
Độc đáo trong cách leo
Người ta đổ rất nhiều nước vào chân cột, chỗ đất đào hôm trước đã biến thành bùn. Họ lấy cuốc khơi rộng vũng bùn ra và dốc hết vào đấy tất cả những gì còn lại có thể tìm được trong các ché, cả đống thức ăn bốc mùi chua chua.
Với chiếc sào đã chuẩn bị sẵn, họ bật các vòng mây nút các lỗ mắt tre ra, từ các lỗ đó chảy túa ra chất sền sệt nhờn nhờn và bốc mùi khó ngửi. Muốn các vòng bằng dây leo nút các lỗ trên cao bật ra người ta buộc một cái dao vào đầu ngọn sào và đưa nó vào giữa các sợi dây và cây cột, rồi cưa đi cưa lại cho tới khi dây đứt, cứ mỗi lần như vậy, họ lại được chiêm ngưỡng những chất lỏng bốc mùi chảy dài đầy thân cột.
Trong sân, các chàng thay nhau xông vào cây cột trơn. Một số người tỏ ra đặc biệt hăng hái dù cho da tay và đùi bị xước xát vì các loại hỗn hợp trộn ớt dính khắp trên cây cột lớn. Cuộc leo cột rất thu hút sự chú ý của người xem, tiếng la ó mỗi lúc một lớn hơn. Cuối cùng, một cậu học trò nhỏ tuổi nhất đã chạm tới cái gùi treo trên các “sừng” của cây cột và trong tiếng hoan hô cổ vũ, cậu trèo và ngồi lên đó. Sau đó, cậu bình tĩnh ăn một quả chuối và một quả trứng để trong chiếc gùi nhỏ treo đằng trước. Cuối cùng, cậu gỡ cái gùi ra và tụt xuống. Xuống tới đất, cậu chia cho những người đi cùng thức ăn có trong chiếc gùi và treo nó vào cây cột, cậu đợi lễ hội kết thúc rồi mang chiếc gùi này về làng coi là chiến lợi phẩm.
Những giá trị nhân văn của trò chơi
Trò chơi này có điểm xuất phát từ chính đời sống xã hội còn ở mức đang phát triển của đồng bào dân tộc thiểu số, mà biểu hiện leo trèo hay di chuyển trên những phương tiện, địa hình không thuận lợi là một ví dụ. Trò chơi này chính là nơi thể hiện sự rèn luyện độ dẻo dai, can đảm và khéo léo - những phẩm chất nổi trội rất cần có của những “đứa con của núi rừng”. Leo cột không chỉ là một hoạt động thể thao, giải trí đơn thuần mà còn ẩn chứa những giá trị văn hóa dân tộc. Đó là sự tiếp nối những công việc, suy nghĩ của tổ tiên trong cuộc sống hiện thời./.
