Hành trình năm thế kỷ của đất

Xứ Quảng có câu ca: Thân em như gốm Thanh Hà - Như chiếu Bàn Thạch trải đà khắp nơi, chỉ nghe qua cũng hình dung được mức độ phổ biến, sự phát triển rực rỡ của gốm Thanh Hà trong lịch sử.

Xưa kia, Thanh Hà có thời gian có cả nghìn người làm gốm. Sử sách đã ghi lại rằng, đầu thế kỷ 16, nghề gốm hình thành ở đây theo chân những di dân vùng Thanh Hóa, Nam Định vào nam để lập nghiệp. Bấy giờ làng tên là Nam Diêu (có nghĩa là “làng gốm ở phía nam”), nay thuộc phường Thanh Hà, TP Hội An. Vốn tinh xảo và bền chắc, lại tồn tại cùng với thời kỳ thịnh vượng nhất của thương cảng Hội An, cho nên tiếng tăm gốm Thanh Hà vang xa, các sản phẩm từ một vùng quê nhỏ nhanh chóng được gánh gồng đi khắp vùng Thừa Thiên, Quảng Nam - Đà Nẵng, rồi lên tàu biển vượt đại dương đến Nhật Bản, Trung Quốc, Tây Ban Nha… Khi các chúa Nguyễn chọn Phú Xuân làm thủ phủ Đàng Trong, rồi sau này là kinh đô Huế của triều Nguyễn, nhiều nghệ nhân Thanh Hà được gọi ra Huế, sung vào đội thợ lành nghề xây dựng cung điện, đền đài. Không ít người được phong quan, làm rạng danh làng nghề xứ Quảng.

Trải qua năm thế kỷ, đến nay gốm Thanh Hà vẫn giữ cách thức sản xuất thủ công và gần như độc nhất: tạo hình bằng bàn xoay và tay, không có khuôn, không tráng men và nung bằng lò củi truyền thống. Công phu khó mà tả hết! Mấy năm nay, nguồn đất sét khan hiếm dần, người làng phải lên tận Điện Bàn, Duy Xuyên, Đại Lộc mua đất với giá từ 700 đến 800 nghìn đồng/ghe. Đất mang về được nhặt bỏ sạch tạp chất, đập nhỏ, rưới nước rồi ủ với cát mịn. Đủ độ sẽ được người thợ mang nặn thành sản phẩm, phơi nắng một ngày, rồi trang trí hoa văn, cuối cùng mới đưa vào lò nung.

Một điều đặc biệt nữa là gốm Thanh Hà có nhiều sắc độ mầu khác nhau như vàng đỏ, đỏ gạch, nâu, hồng, đen... mà không cần đến bất kỳ hóa chất nào, chỉ dựa vào kinh nghiệm của người làm gốm khi pha trộn đất và sử dụng nhiệt độ. Mỗi sản phẩm gốm không còn chỉ là khối đất vô tri, mà đã chứa đựng rất nhiều tri thức, cũng như biết bao suy tư và buồn vui của nhiều thế hệ. Thanh Hà giống như một “bảo tàng” sống, một nguồn tư liệu quý giá về nghề gốm cổ truyền của Hội An nói riêng và của Việt Nam nói chung.

Tuy nhiên, không tránh khỏi tình trạng như nhiều làng nghề thủ công truyền thống khác, gốm Thanh Hà cũng đối mặt với những biến đổi và nguy cơ mai một dần. Không gian của làng quê xưa nay vẫn còn, nhưng cái thuở nhà nhà dùng gốm đã qua, do có nhiều vật dụng bằng chất liệu mới thay thế. Nghề gốm đòi hỏi công sức và thời gian trong khi thu nhập chỉ trung bình, cho nên người trẻ làng gốm không mấy ai mặn mà nối nghiệp cha ông…

Hiện nay làng Thanh Hà chỉ còn lại ba nghệ nhân nắm giữ kỹ thuật làm gốm sành chuẩn mực và tinh tế, thì đều đã ở độ tuổi ngoài 80. Đáng mừng là họ đều còn sức khỏe và tình yêu với nghề, vẫn duy trì làm gốm và tranh thủ truyền dạy cho các thế hệ sau.

Giữ nghề gốm cổ

Cũng may, dù trải qua nhiều thăng trầm, nghề gốm Thanh Hà vẫn chưa rơi vào quên lãng, nhờ có những tấm lòng tâm huyết với từng tấc đất quê hương. Trước đây, trong làng đan xen cả sản xuất gạch ngói và đồ gốm, tuy nhiên, từ năm 2012 chỉ còn tập trung vào giữ nghề gốm, vừa để bảo vệ môi trường cảnh quan, vừa chuyển hướng dần sang phát triển du lịch cộng đồng, sinh thái bền vững. Cùng làng mộc Kim Bồng, làng chiếu Cẩm Kim, làng rau Trà Quế, làng gốm Thanh Hà tạo thành một vành đai làng nghề bao quanh đô thị cổ Hội An - Di sản văn hóa thế giới đã được UNESCO công nhận.

Thanh Hà hôm nay đã là làng nghề - làng du lịch được TP Hội An quy hoạch và quản lý tương đối quy củ. Vé tham quan làng sau khi bán ra được trích lại khoảng 40% cho việc xúc tiến thương mại, quảng bá du lịch, đầu tư cho con người, 60% do phường chi trực tiếp cho nghệ nhân - người lao động phục vụ du lịch và bảo vệ môi trường. Nỗi trăn trở của các nghệ nhân làng gốm Thanh Hà về thế hệ kế nghiệp giờ đã vơi đi phần nào khi đã có những người trẻ cũng yêu và gắn bó với nghề gốm, tạo nên những sản phẩm mới lạ, ấn tượng.

Có thể kể đến Công viên gốm Thanh Hà do kiến trúc sư Nguyễn Văn Nguyên - một người con của làng - thiết kế, được đánh giá là kho tư liệu gốm lớn và “độc” nhất cả nước hiện nay. Được tạo thành hoàn toàn bởi gạch và gốm Thanh Hà, công viên trưng bày hàng nghìn sản phẩm đa dạng, đặc trưng và thường xuyên tổ chức triển lãm, đón tiếp các nghệ sĩ, du khách yêu thích nghệ thuật tạo hình đến từ nhiều quốc gia./.