Dẻo thơm gạo nếp đặc sản vùng cao

Những cái tên đã trở thành thương hiệu như: gạo nếp Tú Lệ (Văn Chấn, Yên Bái), gạo nếp gà gáy Mỹ Lung (Yên Lập, Phú Thọ), gạo nếp nương Điện Biên (Điện Biên), gạo nếp quạ đen (Thanh Sơn, Phú Thọ), nếp cẩm Lai Châu… Đây là những sản phẩm nông nghiệp được đồng bào các dân tộc ở vùng cao gìn giữ, gieo trồng từ bao đời nay trên những triền núi cao ngất trời.

Những hạt cốm thơm nức làm nên lễ hội cốm nơi vùng cao Tây Bắc.

Được gieo cấy trên những triền núi, lúa nếp vùng cao hút bao tinh túy của nắng gió, của nước suối trong mát, của màu mỡ đất đai mà cho những mùa màng bội thu. Ở vùng cao, đồng bào thường chỉ cấy một vụ trong năm; đất đai và khí hậu rất phù hợp với những giống lúa nếp bản địa, không lai tạp. Cây lúa chỉ nhờ vào dinh dưỡng của đất, sự trong lành của khí hậu và bàn tay cần cù chăm sóc của người dân vùng cao mà lớn lên, kết tinh nên những hạt gạo nếp ngọt lành, dẻo thơm giống như những “hạt ngọc trời” mà thiên nhiên ban tặng cho con người.

Gạo nếp vùng cao có những đặc tính khá khác biệt so với những loại gạo nếp thông thường. Gạo nếp nương Điện Biên có hạt trắng, thon dài; gạo nếp Tú Lệ hạt tròn, màu trắng trong, thoạt nhìn sẽ không biết đấy là gạo nếp. Còn gạo nếp gà gáy ở xứ Mường Mỹ Lung (Phú Thọ) thì hạt trắng tinh, tròn; nếp cẩm Lai Châu thì màu đen tuyền. Những loại gạo này đều có hương thơm lừng lựng trước và sau khi đồ xôi. Đặc biệt, khi muốn đồ xôi, có loại chỉ cần ngâm trong nước chừng 30 phút là có thể cho lên chõ. Khi chín, hạt xôi căng bóng, không dính tay, dẻo thơm hấp dẫn.

Gạo nếp góp phần làm nên dư vị ẩm thực vùng cao Tây Bắc.

Gạo nếp là thành phần không thể thiếu trong văn hóa ẩm thực các dân tộc vùng cao Tây Bắc bởi đó là nguyên liệu chính tạo nên những món ăn đậm đà dư vị. Trong bữa ăn, trong những nghi lễ, hội bản, món xôi là tâm điểm của mâm cỗ và là lễ vật quan trọng để đồng bào dâng cúng thần linh, tổ tiên. Nhờ sự sáng tạo, khéo léo trong sự kết hợp giữa các màu lá tự nhiên khác nhau, đồng bào đã sáng tạo ra món xôi ngũ sắc với 5 màu độc đáo, tượng trưng cho ngũ hành trong quan niệm dân gian: màu trắng (kim), màu xanh (mộc), màu đen (thủy), màu đỏ (hỏa), màu vàng (thổ). Đồng bào cho rằng, cuộc sống cần có sự hài hòa của 5 màu trên để con người, vạn vật luôn khỏe mạnh, tươi tốt và phát triển tự nhiên.

Vào dịp rằm tháng Giêng, rằm tháng bảy, Tết Nguyên đán, đồng bào lại dùng gạo nếp để gói những món bánh như bánh chưng, bánh rợm, bánh giày, bánh lẳng… Ngoài ra, món cơm lam, cốm rang vốn từ lâu đã trở thành đặc trưng ẩm thực ở vùng cao. Gạo nếp còn là vật không thể thiếu để người vùng cao diễn xướng những nghi lễ, lễ hội trong năm, điển hình như lễ mừng cơm mới, lễ cúng rừng thiêng, lễ hội cốm, lễ cưới hỏi, Tết Thanh minh, lễ hội lồng tông, lễ hội Gầu Tào… Đặc biệt, mỗi khi mùa thu về, đồng bào ở vùng cao Tây Bắc rộn ràng tổ chức lễ hội cốm để đón mừng mùa màng bội thu. Từ những hạt cốm dẻo thơm, người vùng cao chế biến thành những món ăn độc đáo như cốm lam ống nứa, xôi cốm, bánh cốm, cháo cốm vịt.

Từ những đặc sản nếp thơm ở một vùng, gạo nếp vùng cao đã tỏa hương khắp mọi miền, trở thành sản phẩm du lịch hấp dẫn đối với du khách khi dừng chân khám phá vẻ đẹp của những vùng đất như Tú Lệ, Mai Châu, Điện Biên, Mường Lò, Mộc Châu…

Nguyễn Thế Lượng