Mỹ danh “Đệ nhất hùng quan” của con đường đèo này được “ấn định” cách đây hơn 500 năm do vua Lê Thánh Tông, một lần vi hành đã dừng lại trên đỉnh đèo Hải Vân ngắm cảnh làm thơ, ngỡ ngàng trước vẻ đẹp hùng vĩ nơi đây mà đặt. 

Với sự kỳ vĩ của trời, mây, non, nước có một không hai, đến nay, vẫn chưa một thắng cảnh nào qua được “Đệ nhất hùng quan” về vẻ đẹp cũng như sự hiểm trở bậc nhất trong các ngọn đèo ở Việt Nam với chiều dài 21km. Chả thế mà câu nói: “Đường bộ thì sợ Hải Vân/Đường thủy thì sợ sóng thần Hang Dơi” đến nay vẫn còn giữ nguyên giá trị.

Đèo Hải Vân là một mạch núi trong dãy Trường Sơn; đồng thời là ranh giới giữa tỉnh Thừa Thiên-Huế ở phía Bắc và thành phố Đà Nẵng ở phía Nam. Trên đỉnh cao nhất của đèo, với độ cao 496 m so với mực nước biển có cửa ải tên Hải Vân quan. Cửa ải này được xây từ thời Minh Mạng và được chính nhà vua cho treo biển "Thiên hạ đệ nhất hùng quan" (danh hiệu mà Lê Thánh Tông đặt cho nơi đây). Cổng đá nay vẫn còn sừng sững trên đỉnh đèo và được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia.

Chuyện kể rằng, khi chúa Nguyễn Hoàng trấn giữ đất Quảng Nam, đường qua đèo Hải Vân rất ít người dám đi lại bởi một bên là núi cao hiểm trở với những vách đá dựng đứng, một bên là biển sâu thăm thẳm. Nơi đây là nơi cư ngụ của những loài thú dữ và bọn lục lâm thảo khấu hung ác. Đã có nhiều người bạo gan vượt đèo về phương Nam và đã không tìm thấy xác. Oan hồn của những người này vẫn ở quanh quất trên đèo, nên để tránh bớt tai bay vạ gió, cư dân địa phương và người đi đường thường lập các miếu thờ ven đường và hương khói quanh năm.  

Tuy địa hình của đường đèo khá hiểm trở do núi cao, vực sâu, song ngày nay, nơi đây lại là một điểm tham quan, du lịch lý tưởng đối với nhiều khách du lịch. 

Đến với đèo, lên cửa ải Hải Vân, du khách có dịp thả tầm mắt nhìn bao quát cảnh đồi núi trập trùng với mây trắng bay là đà; ngắm đầm Lập An, làng chài Lăng Cô đẹp như tranh vẽ phía chân trời. Rồi từ phía nam, sóng biển vỗ quanh theo triền núi, thấp thoáng những chiếc thuyền đánh cá của ngư dân rẽ sóng chạy ra khơi… Tiếp đó, du khách có thể thu vào tầm mắt toàn cảnh thành phố Đà Nẵng bên bờ sông Hàn. Xa hơn một chút là đỉnh Sơn Trà quanh năm mây phủ với câu ca gợi cho người nghe nhớ về một mối tình trắc trở của một đôi trai gái ở hai bên đèo Ải: "Chiều chiều mây phủ Sơn Trà. Lòng ta thương bạn nước mắt và lộn cơm" và "Chiều chiều mây phủ Ải Vân. Chim kêu ghềnh đá gẫm thân lại buồn".

Ngày nay, Hải Vân cùng với Lăng Cô và Non Nước hợp thành một khu du lịch trọng điểm quốc gia Việt Nam.