Độc đáo “cỗ lá” trong Không gian văn hóa Mường ở Hòa Bình
Tại đây, trên khoảng đất đồi thấp rộng 2ha, phía bên trái dốc là 5 ngôi nhà sàn mới được cất lên, lợp lá gồi mới trên khung nhà cũ. Nhà sàn được gọi tên theo quan niệm về thứ bậc trong xã hội của người Mường: Nhà Lang, nhà Ạu, nhà của gia nhân giúp việc... Trong nhà có bếp luôn đỏ lửa, có các nông cụ của người Mường thường dùng để gieo trồng, hái lượm. Những chồng đệm cỏ bọc thổ cẩm mới, chăn, màn cũng mới. Ngoài vườn, những khóm cải ra hoa vàng rực. Vườn được rào đơn sơ bằng những cây trúc nhỏ, thấp, cắm chéo đi, chéo lại. Dưới gậm nhà sàn, những khung cửi cũ được mang về đây từ các Mường: Bi, Vang hay Thàng, Động. Cạnh đấy là cối giã gạo, chày giã gạo.
Phía bên trái quả đồi có 5 nhà sàn thì phía bên phải dốc lên của khu đất lại có 3 dãy nhà xây theo kiểu nhà người Kinh ở nông thôn, dùng làm nhà điều hành, thư viện và một dãy hai nhà thông nhau làm bảo tàng để trưng bày các vật dụng của người Mường dùng trong cuộc sống thường nhật.
Những vật dụng được trưng bày ở đây là của người Mường sưu tầm từ 4 Mường lớn thuộc tỉnh Hòa Bình: Mường Bi, Mường Vang, Mường Thàng, Mường Động. Gian trong cùng của dãy nhà thứ ba bày cả một cỗ quan tài gỗ - vật dụng cuối cùng gắn bó với một đời người khi kết thúc quá trình sống trên dương gian. Một vòng đời của người Mường từ lúc sinh ra đến khi về với đất, với rừng, với suối ngàn được sắp đặt theo ngôn ngữ bảo tàng thật sinh động.
Khi đến đây chúng ta sẽ được thưởng thức cỗ lá là cỗ làm từ thịt lợn Mường. Phần sơ chế như đã nói ở trên. Khi chế biến, chủ yếu có ba loại: món nướng, món luộc, món hấp. Món luộc là món được thái ra từ các bộ phận của con lợn được luộc chín tới. Thịt được thái mỏng, bày trên lá chuối đã hơ lửa và được lau sạch. Trên mỗi lá có bày đủ các loại thịt: một ít thịt mông, một ít thịt dọi, một ít xương, một ít mỡ, một chút thịt nạc, vài miếng dồi, vài miếng lòng non…
Trên cùng là vài miếng chả bọc lá bưởi nướng than hồng. Một mâm có thể có 1 lá, hoặc 2 - 3 lá… tùy theo lượng thực khách. Trong cỗ lá không thể thiếu được món ngách lãi - món được làm từ các thứ thịt: tai, mũi, lưỡi, má của chiếc đầu con lợn bóc ra. Sau khi thái vừa ăn, được trộn với các gia vị như gừng, giềng, muối và óc lợn bóp nát. Đây là món mang đặc trưng ẩm thực Mường nhất trong cỗ lá.
Bát canh xương lợn nấu trong nước luộc, thái vài lát nõn cây chuối rừng non được gọi là canh loóng. Thứ này để dã rượu, giúp các tửu đồ uống được nhiều rượu mà không bị ngã, không bị say tại mâm.
Ngoài ra, mỗi mâm đều có bát tiết canh lợn đỏ au, đông quánh. Bổi đánh tiết canh là ruột lợn băm, trộn với một số lá thơm của rừng núi Hòa Bình. Xôi nếp gạo nương được đồ chín tới, gói vuông vức trong tàu lá chuối đã hơ lửa cho mềm. Mở ra thơm sực, trắng ngần vừa dẻo vừa ngậy, nhai lâu ngọt thỉu.
Tất cả các món được bưng ra đãi khách. Rượu nấu lấy bằng men lá của rừng, của núi. Độ cồn vừa phải, uống êm dịu. Xong là ngủ ngon giấc, đầu óc cứ im phăng phắc, tỉnh dậy như vừa thoát tục. Một cảm giác lâng lâng nhẹ khi vừa được thưởng thức bữa cỗ lá thật đặc biệt./.
