Cách TP. Hà Tĩnh khoảng 40km về Bắc, đền Củi tọa lạc trên núi Khu Độc bên dòng sông Lam hữu tình. Chính vì vậy, Đền còn có tên chữ là Khu Độc Linh Từ. Đền được xây dựng vào cuối đời nhà Lê, thờ Đức quan Hoàng Mười.

Trong tâm thức của người dân nơi đây, ông Hoàng Mười là hiện thân của vị tướng Lê Khôi (Nghĩa quân Lam Sơn), gọi Lê Lợi bằng chú. Ông có nhiều công lao trong chống giặc Minh xâm lược. Ông mất năm Bính Dần (1446), an táng trên ngọn Long Ngâm của núi Nam Giới, huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh và được người dân xây đền thờ ở nhiều nơi. Ông luôn gần gũi với dân làng, là con người có chí khí oai phong, anh hùng ngang dọc, có tài văn võ và trí dũng hơn người. Ông biết lo nghĩ cho cuộc sống của dân chúng, không ham danh lợi…

Tuy nhiên, khi nhắc đến ông Hoàng Mười thì có rất nhiều giai thoại và câu chuyện thần bí. Người dân khắp cả nước, nhất là vùng Nghệ An, Hà Tĩnh đều rất ngưỡng mộ tài năng, đức độ của ông Hoàng Mười và lập đền thờ vọng Ngài. Do vậy, đến nay thì đền thờ chính của Ngài thì có lẽ vẫn chưa có nhiều người biết chính xác. Ngay tại xã Hưng Thịnh, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An cũng có một ngôi đền cổ thờ ông Hoàng Mười (còn gọi là Mỏ Hạc Linh Từ) nổi tiếng linh thiêng.

Từ quốc lộ 1A, men theo chân núi Ngũ Mã khoảng 300m, đền Củi tọa lạc trên núi Khu Độc, hướng về phương Bắc, tựa lưng vào núi nhìn xuống dòng sông Lam. Đền được xây theo hình chữ Tam, gồm 3 tòa, mỗi tòa 3 gian. Các tòa điện cao dần theo thế núi uy nghiêm, dưới bóng cây cối cổ thụ. Trước đền sông nước mênh mông tạo nên không gian huyền ảo, linh thiêng.

Đến nay, đã qua vài lần tôn tạo nhưng đền vẫn giữ được nét xưa thần bí, hài hòa với cảnh quan sông núi. Tam quan đền đặt liền nhau, đường nét tinh xảo và mền mại uyển chuyển của đôi rồng chầu nguyệt. Mặt trước tam quan có câu đối: "Lam giang hiển hách tự thiên thu/ Ngũ mã anh linh chung tú khí". Phía trong tam quan là hồ bán nguyệt ở sân thấp nhất của đền, vòng qua hồ qua 7 bậc thềm đến sân trên, bước thêm 5 bậc thềm nữa là tới đền. Các tòa thống nhất liên kết với nhau và bố trí thành các cung thờ: Thờ Tam tòa Thánh Mẫu, tiếp đến là Ngũ Vị Tôn Ông, sau đó là cung Hoàng Mười, cung Chầu Mười rồi cung Trần Triều.

Ở cung thờ ông Hoàng Mười có hai bức đại tự "Mẫu Đức Chiếu Ảnh" và "Huyền Từ Bố Chững" cùng câu đối: "Quá giả hóa tồn giả thần vị liệt Nam bang tứ bất/ Quốc hữu từ gia hữu danh cao thiên bản lục kỳ" (dịch: Cái đã qua là hóa, cái còn lại là thần, nước Nam có bốn vị bất tử/ Nước có đền, nhà có miếu, trời cao vốn có lục kỳ). Mặt tiền hạ điện của ngôi đền có hai tầng mái, trông bề thế nhưng vẫn có nét thanh thoát. Phần giữa hai tầng mái có đề: Linh Từ Thánh Mẫu. Trước đền và mặt bên của hàng cột hiên có khắc các câu đối ca ngợi vẻ đẹp của ngôi đền - nơi lưu đức ông Hoàng Mười muôn thuở.

Người dân truyền tụng đền thiêng đến tai nhau cho nên hằng năm du khách muôn phương về đây vãn cảnh, hành lễ và đắm mình trong phong cảnh nên thơ. Qua đó tạo cho khách những giờ phút thảnh thơi, tĩnh tại, ở chốn linh thiêng này./.

Mai Anh