Hà Giang: Những ngôi nhà ngói máng truyền thống, nét đẹp của Cao nguyên đá
Có một nghề từng tồn tại ở nhiều địa phương trên Cao nguyên đá, đó là nghề làm ngói máng truyền thống. Cách đây chừng 10 - 15 năm, đi qua những vùng như Sủng Máng, Nậm Ban, Tát Ngà của Mèo Vạc, Lao Và Chải, Na Khê của Yên Minh, nhiều địa phương trên Cao nguyên đá…, ta có thể dễ dàng bắt gặp những lò nung ngói máng truyền thống. Người Dao, Tày, Giấy, Mông… trên Cao nguyên đá làm nhà trình tường, nhà sàn đều rất ưa dùng ngói máng truyền thống. Bởi loại vật liệu này có độ bền tốt, giúp cho ngôi nhà mát về mùa Hè, ấm áp về mùa Đông. Vì thế, một thời nhiều làng, bản có những gia đình, những tốp thợ chuyên làm ngói máng.
Những ngôi nhà mới xây ở khu nghỉ dưỡng H’Mong Village, Quản Bạ sử dụng ngói máng truyền thống rất đẹp và phù hợp với không gian miền đá.
Theo những người đã từng làm ngói máng truyền thống ở xã Lao Và Chải, huyện Yên Minh kể lại, để làm ra ngói máng truyền thống rất cầu kỳ. Từ khâu chọn loại đất đến việc nhào nặn, tạo hình và nung ngói, tất cả đều làm thủ công khá vất vả. Không phải địa phương nào cũng có loại đất có độ dẻo, mịn phù hợp để làm được ngói máng. Không có kinh nghiệm, sự kỹ tính của người thợ, ngói sẽ không đạt chất lượng, dễ vỡ, bị cong vênh. Ngói máng truyền thống của người Dao, người Giấy, người Tày, người Mông xưa được nung thủ công bằng củi, không dùng than đá. Vì thế, càng đòi hỏi tay nghề tốt của người thợ và không phải ai cũng có thể làm được nghề này.
Anh Lý A Tỏn, Chủ tịch xã Lao Và Chải, Yên Minh cho biết, những làng bản có mái ngói máng là bản sắc văn hóa đặc trưng ở Yên Minh và các huyện Cao nguyên đá. Trước đây ở Lao Và Chải và nhiều địa phương khác trong huyện đều có lò nung ngói máng, nhưng do nhiều lý do đến giờ không còn duy trì. Bà con nhiều nơi không còn lợp ngói máng, những nhà còn duy trì phải tranh thủ đi xin ngói từ những nhà rỡ bỏ mái ngói máng mang về để ở nhà dự phòng, thay thế khi ngói nhà mình bị vỡ.
Trên vùng Cao nguyên đá, các dân tộc đều có những bản sắc riêng. Nhưng có một điểm chung là mái nhà xưa của đa phần đồng bào đều ưa dùng ngói máng truyền thống. Có những mái nhà làm kiên cố bằng loại gỗ tốt, ngói tốt có thể bền vài chục năm đến cả trăm năm. Mái ngói máng vì thế trở thành biểu tượng của kiến trúc truyền thống trên Cao nguyên đá. Điều này chúng ta có thể thấy ngay tại nhà Vương, Phố Cổ Đồng Văn, huyện Đồng Văn…, những mái ngói truyền thống ở đây chính là điểm nhấn về kiến trúc của miền đá.
Thời gian trôi đi, quãng chục năm nay trên Cao nguyên đá gần như đã vắng bóng nghề làm ngói máng truyền thống. Anh Nguyễn Quỳnh Lưu, Trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Mèo Vạc, cho biết: Giờ ở Mèo Vạc và các huyện ở Cao nguyên đá không còn địa phương nào duy trì lò đốt ngói máng truyền thống nữa. Lí do là bởi việc đốt ngói có những nhược điểm như tốn vật liệu (trước đây toàn dùng củi nghiến) để nung ngói trong mấy ngày, chi phí sản xuất cao. Bà con giờ nếu có nhu cầu phải mua ngói máng từ các vùng vẫn còn duy trì nghề này ở tỉnh Cao Bằng.
Nghề làm ngói máng truyền thống đã gần như không còn được duy trì trên Cao nguyên đá. Bởi vậy, những năm qua có nhiều căn nhà mới mọc lên ở các làng, bản nơi đây đã sử dụng chất liệu lợp prô-xi măng, mái tôn hoặc đổ mái bê tông… Rất ít những căn nhà mới xây dựng sử dụng ngói máng để lợp. Nhưng cũng rất may, còn nhiều ngôi nhà truyền thống, nhà cũ ở các làng, bản vẫn duy trì được ngói máng truyền thống. Đặc biệt, thời gian gần đây, nhiều gia đình, đơn vị kinh doanh đã quay trở lại sử dụng ngói máng truyền thống như một cách để tạo nên nét đẹp và điểm nhấn cho chính những công trình nhà hàng, nhà nghỉ và nhà ở của mình. Làng Văn hóa dân tộc Mông ở Pả Vi, Mèo Vạc, khu du lịch H’Mong Village, Quản Bạ là một ví dụ điển hình. Phải thừa nhận rằng, ngói máng truyền thống giúp cho những công trình mới xây cho dù có kết hợp những yếu tố hiện đại cũng trở nên mềm mại và rất hài hòa với không gian Cao nguyên đá.
Chị Sùng Thị Say, Giám đốc Trung tâm VHTTDL huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang cho biết: Cá nhân chị là người sinh ra, lớn lên ở ngôi làng có mái ngói máng truyền thống. Vì thế, chị cũng như nhiều người ở Đồng Văn mong muốn khôi phục, giữ gìn những mô hình làm ngói máng, vừa để cung cấp ngói cho bà con, vừa để phục vụ du lịch tham quan làng nghề. Nhưng những lò nung ngói tốn nhiều củi đun sẽ có thể ảnh hưởng đến môi sinh. Vì thế, có thể nghiên cứu xây dựng các lò nung ngói bằng công nghệ tiên tiến, phù hợp. Từ đó, có thể khôi phục nghề làm ngói máng và những làng, bản sẽ có cơ hội khoác lên mình những mái ngói máng phù hợp với truyền thống văn hóa và không gian của miền đá.
Ông Hoàng Xuân Đôn, Trưởng Ban Quản lí Công viên Địa chất toàn cầu Unesco Cao nguyên đá Đồng Văn, cho biết: Gìn giữ và phát huy kiến trúc truyền thống trên Cao nguyên đá là một việc rất cần thiết và cần linh hoạt. Mong muốn tỉnh, các địa phương tiếp tục nghiên cứu, có thêm những cơ chế, chính sách hỗ trợ, khuyến khích việc sử dụng ngói máng truyền thống cũng như giữ gìn, phát huy những kiến trúc truyền thống một cách phù hợp đối với không chỉ nhà dân mà còn các cơ quan, công sở, các cơ sở kinh doanh du lịch, dịch vụ trên Cao nguyên đá. Đó cũng là một trong những tiêu chí khuyến nghị của Chuyên gia Mạng lưới Công viên Địa chất toàn cầu đối với các công viên địa chất có người dân sinh sống.
Bài, ảnh: Huy Ba
