Theo quan niệm của tộc người Tày, Then có nghĩa là “Trời”. Hát Then là loại hình diễn xướng âm nhạc tín ngưỡng dân gian, có nội dung thuật lại cuộc hành trình của con người lên thiên giới cầu xin Then ban cho những điều may mắn và một cuộc sống tốt lành. Vì thế, Hát Then của người Tày vừa phản ánh chuyện đời sống, bản mường, đến chuyện tình yêu, ma chay, cưới hỏi… Hát Then là một màn trình diễn nghệ thuật lôi cuốn, có khả năng đưa con người chìm đắm vào miền siêu thực. Vì thế, khi nghiên cứu sâu các lễ Then cổ truyền, các nhà nghiên cứu thấy rõ nhân sinh quan, thế giới quan và bản sắc văn hóa của đồng bào Tày.

Để có cái nhìn đầy đủ hơn về nghệ thuật hát Then, chúng tôi đã lên huyện miền cao Chiêm Hoá (Tuyên Quang), vùng đất được coi là cái nôi hình thành nên những làn điệu hát Then quyến rũ của người Tày.

Tại nhà anh Nông Văn Sếp ở thôn Hà Thoi, chúng tôi được tham dự buổi lễ Cầu Khoăn, một nghi lễ cầu sức khoẻ, cầu thọ cho cha mẹ theo đúng phong tục cổ xưa của người Tày. Lễ do thầy Cao Xiêm, một thầy Then nức tiếng trong vùng chủ trì. Với người Tày, người chủ trì lễ cúng Then gọi là Ông then, Bà Then. Họ là người trung gian, là cầu nối, giữ vai trò thông linh giữa con người trần thế với thần linh. Vì thế, buổi lễ Cầu Khoăn ở nhà anh Nông Văn Sếp đông vui như ngày hội của bản làng.

Trong trang phục áo mũ màu đỏ, trên tay cầm cây đàn tính, thầy Cao Xiêm bắt đầu buổi lễ Cầu Khoăn bằng một làn điệu Then cổ. Trong làn khói hương, tiếng hát, tiếng đàn rộn ràng của thầy Cao Xiêm như lôi cuốn mọi người lạc vào một thế giới huyền bí đầy xa lạ. Ở đó con cháu đang thực hiện một chuyến hành trình dài lên thiên giới để cầu xin ông Trời ban phúc cho cha mẹ được mạnh khỏe, trường thọ.

Chúng tôi lại lên huyện Cao Lộc (Lạng Sơn) để khám phá những điệu hát Then mê hoặc của người Nùng nơi đây. Từ xa xưa, mỗi khi trong cuộc sống gặp hiện tượng lạ không thể lý giải được thì người Nùng ở Cao Lộc thường tổ chức lễ cầu cúng Then. Để thực hiện nghi lễ này, người Nùng tìm đến Bà Then để được nghe bà đàn hát. Bà Then được ví như bà tiên trên trời với cây đàn tính trên tay gẩy những khúc nhạc, cất lên những lời ca theo mây, gió vang đến tận trời xanh. Nhờ lời ca tiếng hát của mình, Bà Then đưa những nguyện ước đó đến với các đấng thần linh.

Thông thường các nghi lễ Cúng Then và Hát Then của người Nùng diễn ra trong 2 ngày đêm với nhiều nội dung như: lễ cúng tổ tiên, hành trình lên mời Ngọc Hoàng... Trong các nghi lễ đó, âm nhạc luôn luôn là yếu tố xuyên suốt với nhiều làn điệu phù hợp với từng phần nghi lễ. Ông Hoàng Văn Páo, nhà nghiên cứu văn hoá dân gian tỉnh Lạng Sơn, cho biết: “Hát Then gắn liền với hình ảnh cây đàn tính, trở thành bản sắc văn hoá của cộng đồng tộc người Nùng nơi đây”.

Còn những điệu Then của tộc người Thái vùng Tây Bắc do được bắt nguồn từ cuộc sống lao động, nên hàm chứa những giá trị văn hoá truyền thống lâu đời mang tính nhân văn sâu sắc. Hát Then không chỉ giải quyết vấn đề tín ngưỡng, mà còn hàm chứa cả những lời răn dạy con người; ca ngợi về đạo đức; phản ánh, chê bai thói hư tật xấu; thể hiện tình yêu nam nữ và cả tình yêu thiên nhiên, đất nước… Do đó, Hát Then của người Thái chính là môn nghệ thuật tổng hợp chứa đựng cả thơ ca, nhạc, múa… nó đánh thức vẻ đẹp tâm hồn, khơi dậy trong con người những giá trị thẩm mỹ, nhân văn cao cả.

Bó mạ vàng khắp chân đồi

Trai mường gái bản lại về hội Then

Câu thành ngữ nói về lễ hội độc đáo Then Kin Pang có một không hai của dân tộc Thái ở xã Khổng Lào (Phong Thổ - Lai Châu) đã đưa đẩy chúng tôi về với vùng đất đầy màu sắc huyền thoại này. Nét độc đáo ở Lễ hội Then Kin Pang là phản ánh đầy đủ thế giới quan của người Thái: vũ trũ gồm hai cõi, Cõi Trời (Then) và Cõi Người. Các vị Then đều có lòng bao dung độ lượng, vì vậy, hằng năm, các vị Then xuống hạ giới để cứu nhân độ thế.

Lễ hội Kin Pang Then là dịp để dân bản dâng lễ tạ ơn Then, được tổ chức vào đầu mùa mưa 10/3 Âm lịch hàng năm. Nét độc đáo còn thể hiện ở việc Then Kin Pang bao giờ cũng có một mâm lễ cúng tạ ơn những người có công lập bản dựng mường, tạ ơn những vị anh hùng đã có công đánh giặc giữ mường. Nhưng đông vui, náo nhiệt nhất chính là phần hội té nước cầu mưa tại suối Nậm Lùm sau phần lễ cúng Then. Hàng ngàn người vùng Phong Thổ vây lấy dòng suối Nậm Lùm để hò, reo, để hoà mình vào cuộc thi té nước ở dòng suối Nậm Lùm (dòng suối theo quan niệm của người Thái là nơi Then sẽ từ Trời xuống tiếp xúc với con người). Mỗi người tham dự lễ té nước dường như đều cảm nhận thấy rất rõ sự giao hoà của trời - đất và tin tưởng mùa màng năm tới sẽ tốt tươi.

Đến với Then Kin Pang, ngoài việc thỏa mãn nhu cầu tâm linh, tín ngưỡng của riêng mình cũng như cầu nguyện một năm may mắn, cuộc sống an lành, hạnh phúc; người ta còn được gặp gỡ bạn bè, xe duyên cho những đôi bạn trẻ thông qua các bài hát, điệu múa; chơi các trò chơi dân gian như: tó má lẹ, én cáy, tung còn, kéo co, té nước…/.