Làng trống bên dòng sông Thu - Quảng Nam

Trống của ông Phan Thiệp thường được khách đặt hàng từ trước. Ảnh: BHC

Nhịp điệu cha ông

Thoang thoảng từ đầu thôn đến cuối thôn, mùi gỗ mít vương vấn trên từng ngọn lá, xen lẫn với đó là tiếng cưa xẻ, tiếng máy móc mài gỗ, cả những tiếng trống vang lên từng nhịp như nhịp thở của làng trống hơn 200 năm tuổi này. Một điều độc đáo có lẽ không nơi nào có, đó là nghề làm trống ở Lâm Yên (xã Đại Minh, huyện Đại Lộc, tỉnh Quảng Nam) cũng là nghề cha truyền con nối qua nhiều thế hệ. Dòng họ Phan đã khai sinh ra nghề trống từ hơn 200 năm trước. Ông tổ nghề là Phan Công Thiên, quê gốc ở Hải Dương. Trong cuộc “Trịnh - Nguyễn” phân tranh, ông cùng gia đình đã “Nam tiến” và chọn Lâm Yên làm nơi dừng chân và mưu sinh bằng nghề này. Và điều đặc biệt là các hộ theo nghề trống hầu hết đều mang họ Phan. Có nhiều gia đình 6-7 thế hệ đều theo nghề làm trống.

Ở làng trống này, có những người đã gần 75 tuổi như ông Phan Văn Hai vẫn tham gia làm trống với đôi tay còn cứng cáp, đôi mắt vẫn tinh tường và đôi tai vẫn nghe rõ tiếng từng loại trống. Mấy mươi năm làm trống, nhiều người đã trở thành lão làng và còn nắm giữ nhiều bí quyết làm trống của làng nghề. Sinh ra đã nghe tiếng gõ, tiếng đục và tiếng thùng thình của trống, thế hệ này truyền thế hệ khác, cứ thế nối nhau. Trẻ con trong làng 10 tuổi đã biết các công đoạn làm trống, lớn hơn vài ba tuổi là biết làm chiếc trống con, rồi mười tám đôi mươi đã bắt đầu làm chiếc trống đại. Người làng trống Lâm Yên có bí quyết riêng để tạo ra những chiếc trống bền, đẹp, có tiếng vang. Họ truyền nhau bí kíp từ thế hệ này sang thế hệ khác để duy trì và phát triển nghề truyền thống của cha ông.

Để làm một chiếc trống Lâm Yên mất từ 3 đến 5 ngày nếu nguyên liệu có sẵn, có khi mất đến gần cả tháng trời và phải trải qua nhiều công đoạn. Trong đó, khâu xử lý da trâu và bịt miệng trống được trao truyền lại vẫn là công đoạn quyết định nhất đến chất lượng. Người thợ phải khéo tay, tỉ mẩn để kéo căng đều miếng da trâu vừa dai, vừa dày, bịt kín 2 đầu miệng trống, rồi đóng cố định vào thân trống bằng đinh chốt làm từ tre già. Đây là bước điều chỉnh âm thanh cao thấp nên chỉ có những người rành nghề mới có thể xử lý được bài bản, đạt chuẩn.

Nghe được tiếng trống đòi hỏi phải có một đôi tai cảm âm tốt, điều đó chỉ người trong gia đình ngay từ khi còn nhỏ đã được dạy cho những kỹ năng ấy mà thôi. Công đoạn làm trống đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo từ đầu đến cuối. Người làm trống phải có kinh nghiệm dày dạn và biết cách chọn nguyên liệu từ da trâu, gỗ... cho đến cảm âm của trống. Một sản phẩm trống Lâm Yên được xem là chuẩn phải trải qua quy trình làm trống vô cùng khắt khe và kỹ lưỡng. Một chiếc trống được xem là chuẩn âm khi đánh vào có tiếng “bầm”, hoặc tiếng “tang” tùy theo từng loại trống.

Ông Phan Thiệp (65 tuổi) cho biết, trống với tang làm từ gỗ nguyên khối gọi là trống dăm luông. Để làm nên một chiếc trống dăm luông thì phải có khối gỗ tốt, người thợ phải dùng nhiều ngày để đục rỗng ruột, rồi phơi vài tháng tùy kích thước. Sau đó mới đến công đoạn trang trí tinh xảo, bịt da trâu, hiệu chỉnh âm thanh. Trống dăm luông thường có kích thước lớn nên nhiều người gọi vui là trống khổng lồ.

Giá trị của loại trống dăm luông này khá cao bởi công chế tác vô cùng tinh xảo, cùng với đó là những thân cây gỗ nguyên khối được nhập khẩu từ nước ngoài về với giá đắt đỏ. Tùy theo kích thước mà có giá từ vài triệu, vài chục thậm chí hàng trăm triệu đồng. Ở làng trống này, anh Phan Văn Hiệp (truyền nhân đời thứ 6 của nghề làm trống Lâm Yên) từng chế tác một chiếc trống dăm luông với giá gần 700 triệu đồng. Cùng với đó, có những chiếc trống kèm chân đế được đặt hàng đặc biệt nặng tới 5 tấn với đường kính 1,8m, chiều dài 2,1m. Hay chiếc trống đặt hàng có đường kính 1,2m, chiều dài 1,9m, người thợ phải làm vài tháng mới hoàn thành.

Chênh vênh sức sống làng nghề

Nghề làm trống đã gắn bó với người dân nơi đây hơn 200 năm, dù trải qua nhiều khó khăn, nơi đây vẫn giữ nghề như một nét văn hóa riêng. Để làng nghề sống dậy, năm 2012, chính quyền các cấp đã thành lập Hợp tác xã làng nghề truyền thống trống Lâm Yên, hỗ trợ làng nghề kinh phí, kỹ thuật, hỗ trợ sản phẩm đưa đi trưng bày, triển lãm tại nhiều hội chợ trong và ngoài nước cũng như các yêu cầu khác. Nhưng làng nghề đang chông chênh hơn bao giờ hết khi số hộ làm trống ngày một giảm. Trước đây, làng có hơn 30 hộ làm trống, thì nay chỉ còn chừng 6-7 hộ đăm đắm theo nghề.

“Khi làng trống rơi vào khủng hoảng, người dân nơi đây đã rất chật vật để lo cuộc sống hàng ngày. Những miếng da làm mặt trống không còn được phơi giữ cẩn thận, những thớ gỗ đẹp cũng chỉ để gác bếp... và người ta đổ xô đi tìm những công việc khác phù hợp để lại làng trống trơ trọi, những người yêu nghề thật sự nuối tiếc” - anh Phan Văn Hiệp cho biết.

Trước đây, mỗi năm Lâm Yên cung ứng ra thị trường gần 2.000 trống các loại. Trống của làng Lâm Yên không hề kém cạnh các loại trống sản xuất tại làng nghề khác, thậm chí tiếng vang, độ bền còn được đánh giá rất cao nên nhiều người từ miền Bắc, miền Nam cũng liên hệ đặt hàng. Tuy nhiên, thời gian gần đây, vì hạn chế về nguyên vật liệu, nhân lực làm nghề nên nhiều loại trống nhỏ không còn được chú trọng sản xuất, thay vào đó là những đơn đặt hàng các loại trống lớn từ khắp nơi. Không chỉ làm trống mới, người làng trống cũng có rất nhiều đơn nhờ sửa chữa lại những trống bị hư mặt trống, thân trống. Vào thời gian cao điểm, có rất nhiều người đến đặt trống nhưng nhiều hộ không dám nhận nhiều vì sợ chất lượng trống giao không tốt, ảnh hưởng đến thương hiệu trống Lâm Yên mà ông cha đã xây dựng.

Minh Ngọc - Bảo An