Thành phố Hồ Chí Minh khai thác giá trị văn hóa ẩm thực trở thành sản phẩm du lịch đặc thù

Văn hóa ẩm thực TP.HCM không chỉ là nghệ thuật chế biến món ăn mà còn là biểu tượng của sự giao thoa văn hóa, sự sáng tạo và tinh thần cởi mở của người dân nơi đây. Việc khai thác giá trị văn hóa ẩm thực để phát triển các sản phẩm du lịch đặc thù không chỉ góp phần nâng cao trải nghiệm của du khách mà còn thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững, bảo tồn và phát huy di sản văn hóa địa phương.

1. Tổng quan về văn hóa ẩm thực TP.HCM

Thành phố Hồ Chí Minh là trung tâm hội tụ của văn hóa vùng đồng bằng sông nước Nam Bộ. Do đó, văn hóa ẩm thực TP.HCM là kết tinh của sự giao thoa giữa các nền văn hóa bản địa Nam Bộ và các luồng văn hóa nhập cư từ Trung Quốc, Ấn Độ, Pháp, Nhật Bản cùng nhiều cộng đồng khác trong suốt quá trình hình thành và phát triển của thành phố. Theo nhà nghiên cứu Trần Ngọc Thêm (2016), ẩm thực Nam Bộ mang đặc trưng của sự phóng khoáng, cởi mở và sáng tạo, chịu ảnh hưởng từ điều kiện tự nhiên trù phú của vùng Đồng bằng sông Cửu Long và tinh thần tiếp nhận cái mới của người dân. Ẩm thực TP.HCM không chỉ là nghệ thuật nấu ăn mà còn chứa đựng các giá trị văn hóa sâu sắc, bao gồm Giá trị lịch sử, Giá trị cộng đồng, Giá trị nghệ thuật, Giá trị tinh thần.

Ẩm thực đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa của TP.HCM, là cầu nối phản ánh sự đa dạng và phong phú của cộng đồng dân cư. Với sự giao thoa của nhiều nền văn hóa từ khắp Việt Nam và quốc tế, ẩm thực TP.HCM không chỉ là phương tiện duy trì truyền thống mà còn là cách thể hiện bản sắc đô thị hiện đại. Các món ăn đường phố như bún, phở, bánh mì hay cơm tấm không chỉ đáp ứng nhu cầu ẩm thực mà còn kể những câu chuyện về lịch sử, con người và sự sáng tạo của thành phố. Hơn nữa, ẩm thực góp phần thúc đẩy giao lưu văn hóa, thu hút du khách, nâng cao giá trị kinh tế thông qua các lễ hội ẩm thực và du lịch.

Bên cạnh đó, ẩm thực không chỉ là nhu cầu sinh tồn mà còn là một phần không thể tách rời của đời sống văn hóa TP.HCM. Các lễ hội, sự kiện văn hóa tại thành phố thường gắn liền với ẩm thực như Tết Nguyên Đán với bánh chưng, bánh tét hay lễ hội Trung Thu với bánh rán, bánh dẻo. Các khu chợ đêm như Bùi Viện hay Dạ Kiều là nơi du khách cùng người dân địa phương cùng thưởng thức các món ăn và trải nghiệm văn hóa “đa sắc màu”. Theo báo cáo của Sở Văn hóa và Thể thao TP.HCM (2023), các sự kiện văn hóa gắn với ẩm thực đã đóng góp hơn 30% vào tổng số lượng khách tham quan các hoạt động văn hóa tại thành phố.

2. Tiềm năng phát triển sản phẩm du lịch từ văn hóa ẩm thực TP.HCM

Trước hết, TP.HCM là trung tâm kinh tế và văn hóa lớn nhất Việt Nam, sở hữu nhiều lợi thế vượt trội để phát triển du lịch ẩm thực, trở thành điểm đến hấp dẫn cho du khách trong và ngoài nước. Với sự đa dạng văn hóa, cơ sở hạ tầng hiện đại và nền ẩm thực phong phú, thành phố này đang khẳng định vị thế là “thủ phủ ẩm thực” của Việt Nam, mang lại trải nghiệm độc đáo cho du khách thông qua hương vị và câu chuyện văn hóa. Sự đa dạng của các món ăn và câu chuyện văn hóa đằng sau mỗi món ăn là nguồn tài nguyên dồi dào để xây dựng sản phẩm du lịch.

Thứ hai, TP.HCM có lợi thế về cơ sở hạ tầng du lịch hiện đại, hỗ trợ phát triển du lịch ẩm thực. Sân bay quốc tế Tân Sơn Nhất đón hơn 40 triệu lượt khách mỗi năm, kết nối thành phố với hàng trăm quốc gia. Với hơn 2.000 khách sạn, hàng trăm công ty lữ hành và hệ thống giao thông thuận tiện, TP.HCM dễ dàng đáp ứng nhu cầu của du khách. Năm 2023, TP.HCM đón hơn 5 triệu lượt khách quốc tế và 38 triệu lượt khách nội địa. Trong số đó, hơn 60% du khách quốc tế cho biết họ muốn trải nghiệm ẩm thực địa phương (Hiệp hội Du lịch TP.HCM, 2023).

Thứ ba, TP.HCM có lực lượng lao động chất lượng cao. Các đầu bếp, hướng dẫn viên và chuyên gia ẩm thực tại TP.HCM được đào tạo bài bản, có khả năng truyền tải giá trị văn hóa đến du khách. Nhiều trường đào tạo du lịch cung cấp các chương trình chuyên sâu về ẩm thực và quản lý du lịch.

Thứ tư, TP.HCM có lợi thế trong việc quảng bá ẩm thực qua công nghệ và truyền thông. Các nền tảng như Facebook, TikTok, Instagram đã giúp một số món ăn ở TP.HCM trở thành xu hướng toàn cầu. Theo báo cáo của Vietravel năm 2024, các tour ẩm thực tại TP.HCM ghi nhận mức tăng trưởng doanh thu khoảng 35% so với năm trước. Ngoài ra, sự kiện như Vietnam Culinary Festival tại TP.HCM năm 2023 đã thu hút hơn 50.000 lượt khách, khẳng định sức hút của ẩm thực thành phố.

Thứ năm, TP.HCM đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ phát triển du lịch trong Chiến lược phát triển du lịch đến năm 2030 (xúc tiến và quảng bá du lịch, phát triển sản phẩm du lịch đặc thù, hỗ trợ doanh nghiệp du lịch, chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ, phát triển du lịch nông thôn và bền vững…) trong đó nhấn mạnh vai trò của du lịch ẩm thực.

Với những lợi thế này, TP.HCM không chỉ là điểm đến ẩm thực mà còn là cầu nối văn hóa, góp phần thúc đẩy du lịch và kinh tế. Trong tương lai, việc tiếp tục đầu tư vào quảng bá và nâng cao chất lượng dịch vụ sẽ giúp TP.HCM củng cố vị thế trên bản đồ du lịch ẩm thực thế giới.

3. Các loại hình sản phẩm du lịch ẩm thực

Dựa trên đặc điểm văn hóa ẩm thực TP.HCM, một số loại hình sản phẩm du lịch có thể phát triển bao gồm:

Tour khám phá ẩm thực đường phố: Đưa du khách trải nghiệm các món ăn tại chợ Bến Thành, chợ Tân Định hoặc khu phố ẩm thực Nguyễn Thượng Hiền. Các tour này có thể kết hợp xe đạp, xe máy hoặc đi bộ để tăng tính tương tác.

Lớp học nấu ăn truyền thống: Dạy du khách cách làm bánh xèo, phở hoặc cơm tấm, kết hợp với câu chuyện văn hóa. Các lớp học có thể được tổ chức tại nhà hàng, trung tâm văn hóa hoặc ngay tại nhà dân để tạo cảm giác chân thực.

Lễ hội ẩm thực: Tổ chức các sự kiện như “Ngày hội Cơm tấm” hoặc “Lễ hội Ẩm thực đường phố Sài Gòn”, kết hợp biểu diễn văn hóa, thi nấu ăn và triển lãm món ăn.

Tour ẩm thực giao thoa văn hóa: Khám phá ẩm thực Hoa tại Chợ Lớn, ẩm thực Ấn tại khu vực Lê Lợi hoặc ẩm thực Pháp tại các nhà hàng kiểu thuộc địa như An Đông Villa, Catinat.

Trải nghiệm ẩm thực Sài Gòn xưa: Thưởng thức món ăn trong không gian tái hiện Sài Gòn thập niên 1960-1970, với các món như phở, hủ tiếu hay cà phê vợt.

Du lịch ẩm thực kết hợp nông nghiệp: Đưa du khách tham quan các trang trại ở Củ Chi, Cần Giờ để tìm hiểu về nguyên liệu (rau, quả, tôm, cua, cá…), sau đó tham gia chế biến món ăn tại chỗ.

4. Khai thác giá trị văn hóa ẩm thực trở thành sản phẩm du lịch đặc thù

4.1. Phát triển sản phẩm du lịch ẩm thực đa dạng và đặc thù

Xây dựng các tour chuyên đề: Thiết kế các tour như “Hành trình 300 năm ẩm thực Sài Gòn”, kết hợp tham quan các di tích lịch sử (nhà hàng Phở Hòa, Chợ Lớn) với trải nghiệm nấu ăn và thưởng thức món ăn. Các tour này có thể kéo dài từ 3-4 giờ đến cả ngày, tùy thuộc vào nhu cầu của du khách. Ngoài ra, có thể thiết kế các chương trình Food Tour trải nghiệm 1 ngày, 2 ngày, 3 ngày hay 7 ngày cho du khách lựa chọn.

Phát triển trải nghiệm tương tác: Tổ chức các lớp học nấu ăn kết hợp thực tế ảo (VR) để du khách trải nghiệm không gian Sài Gòn xưa, khu Chợ Lớn thời kỳ đầu thế kỷ 20. Ngoài ra, có thể phát triển các trò chơi tương tác tìm hiểu nguyên liệu truyền thống, như đoán tên gia vị trong tô phở hoặc tìm nguồn gốc của nước mắm.

Tạo thương hiệu cho món ăn đặc trưng: Đẩy mạnh thương hiệu “Cơm tấm Sài Gòn” hoặc “Bánh mì TP.HCM” thông qua các chương trình chứng nhận chất lượng và quảng bá quốc tế. Chẳng hạn, tổ chức “Ngày Cơm tấm Thế giới” để đưa món ăn này ra toàn cầu, tương tự như cách Nhật Bản quảng bá sushi.

Kết hợp ẩm thực với các loại hình du lịch khác: Tích hợp ẩm thực vào các tour văn hóa, lịch sử hoặc sinh thái. Chẳng hạn, tour khám phá Cần Giờ có thể bao gồm trải nghiệm làm món cá kho tộ từ cá tươi đánh bắt tại địa phương.

4.2. Đẩy mạnh quảng bá và xây dựng thương hiệu ẩm thực TP.HCM

Xây dựng cổng thông tin du lịch ẩm thực: Tạo một website hoặc ứng dụng chính thức, cung cấp thông tin về các món ăn, nhà hàng, tour ẩm thực và câu chuyện văn hóa liên quan. Ứng dụng này nên hỗ trợ nhiều ngôn ngữ (Anh, Trung, Nhật, Hàn) để tiếp cận du khách quốc tế.

Hợp tác với các nền tảng quốc tế: Làm việc với các kênh như CNN Travel, Food Network hoặc các influencer ẩm thực nổi tiếng (Mark Wiens, The Food Ranger) để quảng bá hình ảnh ẩm thực TP.HCM. Các video khám phá ẩm thực đường phố có thể thu hút hàng triệu lượt xem trên YouTube.

Tổ chức lễ hội ẩm thực quốc tế: Nâng cấp các sự kiện như “Sài Gòn Food Fest” thành lễ hội tầm cỡ khu vực, mời các đầu bếp quốc tế tham gia và giao lưu văn hóa. Lễ hội có thể bao gồm các khu vực chuyên biệt, khu ẩm thực Nam Bộ, khu ẩm thực Hoa, khu ẩm thực quốc tế.

Sử dụng mạng xã hội và công nghệ số: Khuyến khích các quán ăn và nhà hàng sử dụng TikTok, Instagram để quảng bá món ăn. Tạo các hashtag như #SaigonFood hoặc #HCMCuisine để du khách chia sẻ trải nghiệm, từ đó lan tỏa hình ảnh ẩm thực TP.HCM.

4.3. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực

Đào tạo hướng dẫn viên chuyên sâu: Tổ chức các khóa học về lịch sử và văn hóa ẩm thực TP.HCM cho hướng dẫn viên, giúp họ truyền tải câu chuyện ẩm thực một cách hấp dẫn. Các khóa học này nên bao gồm kỹ năng giao tiếp đa văn hóa và kiến thức về vệ sinh an toàn thực phẩm.

Hỗ trợ đầu bếp địa phương: Cung cấp các chương trình đào tạo về kỹ năng trình bày món ăn, giao tiếp quốc tế và bảo tồn công thức truyền thống. Các đầu bếp cũng cần được khuyến khích tham gia các cuộc thi quốc tế để nâng cao uy tín.

Khuyến khích thế hệ trẻ: Tạo các cuộc thi nấu ăn hoặc chương trình truyền hình thực tế về ẩm thực như “MasterChef Sài Gòn” hoặc “Vua đầu bếp đường phố” để khơi dậy niềm đam mê của giới trẻ với nghề bếp và văn hóa ẩm thực.

4.4. Đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm và phát triển bền vững

Xây dựng tiêu chuẩn vệ sinh: Áp dụng các chứng nhận vệ sinh an toàn thực phẩm cho các quán ăn đường phố và nhà hàng tham gia tour du lịch. Chính quyền có thể hỗ trợ các quán ăn nâng cấp cơ sở vật chất để đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế.

Phát triển ẩm thực xanh: Khuyến khích sử dụng nguyên liệu hữu cơ, giảm thiểu rác thải nhựa trong ngành ẩm thực, đáp ứng xu hướng du lịch bền vững. Các quán ăn có thể sử dụng bao bì thân thiện môi trường hoặc tham gia chương trình tái chế.

Bảo tồn công thức truyền thống: Lưu trữ và truyền dạy các công thức món ăn đặc trưng như cách làm nước mắm nhĩ, nấu phở truyền thống hoặc nướng sườn cơm tấm. Các trung tâm văn hóa hoặc trường đào tạo du lịch có thể đóng vai trò là nơi lưu giữ những giá trị này.

Giám sát chất lượng: Thành phố cần thành lập các đội/đoàn liên ngành kiểm tra định kỳ để đảm bảo các quán ăn và nhà hàng duy trì chất lượng dịch vụ và vệ sinh, từ đó xây dựng niềm tin về an toàn thực phẩm cho du khách.

4.5. Tăng cường hợp tác công - tư và quốc tế

Hợp tác giữa chính quyền và doanh nghiệp: Sở Du lịch TP.HCM cần phối hợp với các công ty lữ hành, nhà hàng để xây dựng các sản phẩm du lịch ẩm thực đồng bộ. Có chương trình hỗ trợ tài chính hoặc quảng bá khuyến khích doanh nghiệp tham gia.

Học hỏi kinh nghiệm quốc tế: Tham khảo mô hình du lịch ẩm thực của Thái Lan (chương trình Michelin Guide), Nhật Bản (tour ẩm thực truyền thống) hoặc Pháp (tour rượu vang và phô mai). TP.HCM có thể áp dụng các mô hình này để xây dựng chương trình “Sài Gòn Food Guide” hoặc tour ẩm thực chuyên biệt.

Mời gọi đầu tư: Kêu gọi các nhà đầu tư phát triển các khu ẩm thực chuyên biệt, như “Phố Ẩm thực Sài Gòn” tại Quận 1 hoặc trung tâm trải nghiệm văn hóa ẩm thực tại quận 7. Các khu vực này có thể kết hợp nhà hàng, lớp học nấu ăn và bảo tàng ẩm thực.

Tham gia các tổ chức quốc tế: Đề nghị đăng ký TP.HCM vào các mạng lưới Thành phố sáng tạo (Creative Cities Network) của UNESCO ở hạng mục ẩm thực để nâng cao uy tín và thu hút du khách.

5. Kết luận

Văn hóa ẩm thực TP.HCM là một tài sản quý giá, phản ánh sự đa dạng, sáng tạo và tinh thần cởi mở của thành phố. Với nguồn tài nguyên văn hóa phong phú, hạ tầng du lịch phát triển và thị trường du khách tiềm năng, TP.HCM có đầy đủ điều kiện để phát triển các sản phẩm du lịch ẩm thực đặc thù, từ tour khám phá đường phố, lớp học nấu ăn, đến lễ hội ẩm thực quốc tế. Việc phát triển du lịch ẩm thực còn góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống. Bên cạnh đó, du lịch ẩm thực còn mang lại lợi ích kinh tế thiết thực. Ngoài ra, hoạt động này tạo ra cơ hội kinh doanh cho các nhà hàng, quán ăn địa phương, các hộ sản xuất nông nghiệp, các làng nghề truyền thống. Việc thu hút du khách đến thưởng thức ẩm thực cũng kéo theo sự phát triển của các dịch vụ liên quan như vận chuyển, lưu trú, mua sắm... góp phần tăng trưởng kinh tế và tạo việc làm cho người dân thành phố.

Tuy nhiên, để khai thác hiệu quả giá trị văn hóa ẩm thực cho du lịch, cần có một chiến lược bài bản và sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp, các ngành, các doanh nghiệp và cộng đồng dân cư. Cần đầu tư vào cơ sở hạ tầng, nâng cao chất lượng dịch vụ, đào tạo nguồn nhân lực chuyên nghiệp về ẩm thực và du lịch. Đồng thời, cần chú trọng công tác quảng bá, xây dựng thương hiệu ẩm thực TP.HCM trên bản đồ du lịch thế giới. Hơn nữa, việc khai thác cần đi đôi với bảo tồn. Cần có những chính sách hỗ trợ các nghệ nhân ẩm thực, các cơ sở kinh doanh truyền thống để họ tiếp tục duy trì và phát triển những giá trị độc đáo của ẩm thực Nam Bộ. Tránh thương mại hóa một cách thái quá, làm mất đi bản sắc và tính chân thực của văn hóa ẩm thực.

Tóm lại, khai thác giá trị văn hóa ẩm thực Nam Bộ là một hướng đi đầy tiềm năng để phát triển sản phẩm du lịch đặc thù cho TP.HCM. Với sự đầu tư đúng đắn, chiến lược bài bản và sự chung tay của cả cộng đồng, "khẩu vị" du lịch của thành phố sẽ trở nên độc đáo, hấp dẫn và mang đậm dấu ấn văn hóa, góp phần khẳng định vị thế của “Điểm đến ẩm thực TP.HCM” trên bản đồ du lịch khu vực và quốc tế.

                                                           TS. Đoàn Mạnh Cương,
Trường Đại học Nguyễn Tất Thành