Làng cổ của người Cà Tu, Quảng Nam
Sáng sớm, nhìn từ phía dưới chân núi Agrồng tại khu trung tâm hành chính của huyện Tây Giang lên một quả đồi nhỏ nhấp nhô về phía đông, những làn sương khi mờ khi tỏ, nhưng cũng đủ để làm lộ rõ hình ảnh một làng mới "Làng truyền thống Cà Tu Tây Giang" khép kín theo mô hình nhà cổ truyền thống Cà Tu còn lại duy nhất hiện nay ở vùng Trường Sơn dần dần hiện ra hòa cùng cái lạnh của núi rừng và âm thanh của nước chảy từ tiếng suối và đâu đó vẫn nghe tiếng con nai gọi bầy trong rừng sâu vọng về như níu lấy lòng người.
Làng cổ Cà Tu được xây dựng trên một quả đồi có diện tích khoảng năm ha, riêng mặt bằng dành cho làng truyền thống khép kín này đã hơn một ha; kinh phí đầu tư gần hai tỷ đồng và tiền đóng góp của người dân các xã khoảng ba tỷ đồng. Mô hình nhà truyền thống vào loại cổ nhất của người Cà Tu còn sót lại trên vùng Trường Sơn còn lại hiện nay ở thôn A Tu, xã ChOm.
Ðây là ngôi nhà sàn có chiều dài hơn 30 m, với nhiều thế hệ sinh sống được giữ nguyên trạng và phải mất hơn ba tháng tháo dỡ và vận chuyển trên khoảng đường gần 30 km - vùng giáp với nước bạn Lào mới về tại đây. Hầu hết các nghệ nhân, già làng người Cà Tu từ các xã như: Ga Ri, ChOm, TrHy, A Xan xã A Tiêng... đều tham gia mô hình thiết kế nhà Gươl và khôi phục lại nhà dài. Gươl truyền thống của làng và nhà dài ở vị trí đối xứng nhau; với 10 ngôi nhà Moong bố trí ngang nối khoảng cách giữa Gươl và nhà dài với nhau tạo nên một không gian khép kín như một bản làng truyền thống của người Cà Tu thu nhỏ. Gươl, nhà dài và cả nhà Moong đều được làm từ các vật liệu gỗ, mây, lồ ô, lá tranh tại chỗ. Nhà có kết cấu chủ yếu là gỗ chịu lực phần dưới, phần trên cột, kèo, dầm sàn bằng cây gỗ tròn, có vách bao che chung quanh bằng ván. Sàn nhà bằng tre chẻ nhỏ đan thành liếp, một số bằng ván sạp.
Gươl ở làng truyền thống có quy mô vào loại Gươl to lớn nhất trong vùng từ trước đến nay, với hàng loạt các tác phẩm hội họa và điêu khắc nghệ thuật thật tuyệt tác như: trăn, voi, sư tử, rồng, rắn, kỳ đà, tượng người, tượng khỉ, mặt nạ, một số điêu khắc trên gỗ mô phỏng cảnh sinh hoạt lễ hội và cuộc sống đời thường của cộng đồng người Cà Tu... Sân của Gươl và nhà dài có vườn hoa cây cảnh. Sườn đồi chung quanh làng truyền thống trồng thông và cây tạo tính thẩm mỹ cho nhà sàn; phía đông của làng là một khu rừng sinh thái tuyệt đối được bảo vệ, ở giữa sân có cột đâm trâu (Xnur). Ðây sẽ là nơi tổ chức lễ hội đâm trâu, hội hè, ăn mừng lúa mới... hằng năm của cộng đồng người Cà Tu.
Cư trú ở Trường Sơn, từ bao đời nay người Cà Tu có nền văn hóa lâu đời, gắn chặt đời sống tâm linh vào các điều kiện tự nhiên. Tuy nhiên, một bộ phận không nhỏ người Cà Tu do chưa nhận thức đúng đắn đã bỏ dần những nét sinh hoạt đặc sắc của dân tộc mình; một bộ phận khác lại choáng ngợp trước những cái mới, lạ bên ngoài và nhất là ngôi nhà làng truyền thống - Gươl đã mất dần đi vai trò trong đời sống cộng đồng. Trang phục truyền thống rất độc đáo, nhưng đã mai một nhiều. Các điệu dân ca, hát lý, hát đối đáp, các loại nhạc cụ như: Abel, Tăm bét alui, A sàng... hay cồng chiêng ít được quan tâm. Nghệ thuật điêu khắc, hội họa và các ngành nghề thủ công truyền thống không còn duy trì.
Dự án xây dựng "Làng truyền thống Cà Tu" ở Tây Giang ra đời không chỉ là niềm vui của người dân Cà Tu, mà còn góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống của đồng bào, tạo điều kiện để văn hóa Cà Tu được gìn giữ, giao lưu và truyền bá rộng rãi. Ðây còn là nơi giới thiệu văn hóa Cà Tu với bạn bè gần xa, thu hút du khách, thúc đẩy phát triển du lịch văn hóa, du lịch sinh thái trong những năm tiếp theo.
