Khu du lịch suối Mỡ (Bắc Giang): Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia
Khu du lịch suối Mỡ nằm trên địa phận xã Nghĩa Phương, huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang, cách thành phố Bắc Giang 30 km về phía đông. Suối Mỡ nằm cách thủ đô Hà Nội 80 km theo quốc lộ 31 và đường tỉnh lộ 293. Suối Mỡ nằm trong thung lũng núi Huyền Đinh- Yên Tử. Nó được đặt tên theo tên một con suối với nhiều thác nước lớn, nhỏ và nhiều bồn tắm thiên nhiên kỳ thú trỉa dọc theo dòng chảy. Phong cảnh Suối Mỡ rất huyền ảo, những con suối tung bọt nước lên những phiến đá tạo nên nơi đây một bức tranh sơn thuỷ hữu tình mang vẻ đẹp rất tự nhiên.
Giá trị về mặt lịch sử, văn hóa và tín ngưỡng của Khu du lịch Suối Mỡ gắn liền với ba ngôi đền (đền Thượng, đền Trung và đền Hạ) thờ Thánh Mẫu Thượng Ngàn.
Lịch sử kể lại rằng, con gái thứ IX của vua Hùng, công chúa Quế Mị Nương là người thích du ngoạn cùng sơn thủy hữu tình, hòa mình cùng cỏ cây hoa lá và trời đất bao la. Khi đến vùng đất nay, Mị Nương thấy dân tình nơi đây sống thật khốn khổ, đói rách vì hạn hán, đất đai thì cằn cỗi, công chúa rất buồn lòng. Vào ngày đầu xuân, Mị Nương lên núi Huyền Đinh dạo chơi, bất choặt một cơn gió mạnh đã cuốn Nàng bay đi và đưa Nàng tới khúc Suối Mỡ ngày nay. Khi hạ giá xuống đây (thác Vực Mỡ), Mị Nương đã dùng 5 đầu ngón chân ấn xuống tảng đá và từ những vết chân này một dòng nước mát ào ào chảy tạo ra thành một con suối. Đó chính là Suối Mỡ ngày nay. Con suối đưa nước tưới đồng ruộng, nhân dân nơi đây có nước canh tác, sinh sống, quanh năm mưa thuận gió hòa, đồng ruộng tốt tươi, cuộc sống ấm no, hạn phúc hẳn lên. Để đời đời ghi công ơn ấy, nhân dân đã lập ba ngôi đền thờ và suy tôn bà là Thánh mẫu Thượng ngàn. Hội đền được tổ chức hàng năm vào ngày 30 tháng 3 và 1 tháng 4 (âm lịch) với phần lễ trang trọng và phần hội đông vui, nhộn nhịp.
Cũng từ đây người ta gọi con suối này là Suối Mẫu, và chỗ in dấu 5 đầu ngón tay của Mị Nương có tên là Vực Mẫu. Do thời gian, và phần lớn di ảnh hưởng của kiểu “đọc trại”, Suối Mẫu và Vực Mẫu mới có tên như ngày nay là Suối Mỡ và Vực Mỡ. Ba ngôi đền (Thượng, Trung và Hạ) được xây dựng vào khoảng thế kỷ XV- XVI (dưới thời nhà Lê). Hiện nay ba công trình nhằm tưởng nhớ công ơn của Thánh Mẫu ngày nay vẫn giữ được những nét kiến trúc cổ và ý nghĩa lịch sử, tín ngưỡng sâu sắc.
Lịch sử Suối Mỡ còn gắn liền với cuộc đấu tranh chống giặc ngoại xâm của cha ông ta. Tương truyền, trong thời gian chống quân Nguyên Mông từ phương Bắc, Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn đã lập đại bản doanh ở nơi đây để chặn đứng mũi tiến quân của bọn xâm lược từ ải Chi Lăng. Hưng Ðạo Vương từng đến vùng đỉnh thác xem xét địa hình, sắp đặt việc binh, tìm kế đánh lui kẻ thù xâm lược. Để ghi nhớ môc son lịch sử này, người ta đã lập nơi đây ngôi đền có tên là Đền Trần, ngay bên thác.
Đền Hạ là ngôi đền có mô nhất, xây trên khuôn viên rộng rãi bên con suối Mỡ sum suê bóng cây cổ thụ. Ðền Hạ là hình mẫu kiến trúc tiêu biểu cho một ngôi đền thờ Mẫu ở các thế kỷ 19 - 20 vùng đồng bằng Bắc Bộ. Lên cao hơn nữa là ngọn "Thác Chúa", còn gọi thác "Thùm Thùm". Nước quanh năm đổ như sấm rền, vang vọng khắp vùng thung lũng. Kế tiếp là điểm dừng chân nơi đền Trung và đền Thượng.
Mỗi ngôi đền đều có nét kiến trúc không hoàn toàn giống nhau, nhưng cả hai đều rất trang trọng, thâm nghiêm và mang nét cổ kính. Nét kiến trúc độc đáo của đền Thượng hòa quện vào phong cảnh ở một độ cao nhất định, có núi, cáo cây cối và thanh tĩnh. Nét kiến trúc đó có ở nhiều ngôi miếu ôm thân núi nhiều vùng quê Bắc Bộ, có hậu cung là một vòm hang tự nhiên. Hậu cung của đền Thượng có đường bậc đá dẫn lên đỉnh núi Bà Bô. Từ đây có thể ngắm nhìn phong cảnh xung quanh, xuống các phía, và cũng có thể thấy rõ đồi Giang Khế, nơi tương truyền xưa kia từng có lầu vọng nguyệt. Thắng tích suối Mỡ còn có chùa Hòn trứng, chùa Hồ Bắc, đình Xoan, bãi Quần Ngựa…
Chính cái chất tín ngưỡng cùng những giá trị lịch sử - văn hóa, kết hợp phong cảnh sơn thủy hữu tình đã tạo cho Suối Mỡ một diện mạo của một Khu di tích -du lịch thu hút ngày càng nhiều khách thăm quan bốn phương. Với những giá trị của mình năm 1998, suối Mỡ đã được Bộ Văn hoá - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận là Di tích lịch sử văn hoá cấp quốc gia.
Hiện nay Khi du lịch Suối Mỡ là địa chỉ quen thuộc của các đoàn du lịch trong và ngoài nước. Sự quan tâm, đầu tư của Nhà nước và địa phương đã và đang biến nơi đây trở thành khu du lịch tổng hợp lớn nhất Bắc Giang với đầy đủ hạng mục nhằm phục vụ tốt nhất nhu cầu về nghỉ dưỡng, tham quan, cắm trại, leo núi, bơi thuyền, câu cá, đua ngựa, săn bắn....của khách du lịch.
Cùng với thực trạng chung của các khu du lịch, Khu du lịch Suối Mỡ cũng đang phải đối đầu với những vấn nạn mà phần lớn phát sinh ra từ chính ý thức người tham gia du lịch, vui chơi giải trí và của cả người dân địa phương, như: tranh cướp du khách, tua du lịch; bói toán, bài bạc, vứt rác thải bừa bãi... Bên cạnh việc thắt chặt công tác quản lý nhằm kịp thời phát hiện và xử phạt nghiêm những hành vi làm ảnh hưởng đến cảnh quan, môi trường du lịch nơi đây, cần phải có những giải pháp tuyên truyền hữu ích nhằm nâng cao ý thức của du khách và người dân địa phương trong việc giữ gìn cảnh quan chung./.
