Hạn Khuống - nét văn hóa độc đáo của đồng bào Thái
Lễ hội nào cũng chứa đựng một tâm tưởng kín đáo, lan toả và bao trùm lên nó là nghi lễ thờ cúng, tôn vinh các vị thần linh, những người có công với bản, với quê hương, với tổ tiên… Nổi bật, Hạn Khuống là một trong những loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian độc đáo của người Thái vùng Mường Lò - Nghĩa Lộ.
Sinh hoạt Hạn Khuống là một lễ hội truyền thống của đồng bào dân tộc Thái vùng Nghĩa Lộ - Mường Lò đã có từ rất lâu đời và mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Theo tiếng Thái, “Hạn” có nghĩa là tre, nứa và “Khuống” là sân, đất trong bản. Hạn Khuống có nghĩa là một cái sàn bằng tre, nứa dựng lên ở sân đất ngoài trời. “Hạn Khuống” còn gọi là Sàn hoa Hạn Khuống - sân chơi dành riêng cho nam thanh, nữ tú chưa lập gia đình.
Sàn được làm bằng những cây tre to ghép lại, dài khoảng 6 mét, rộng 4 mét và cao khoảng hơn 1 mét, mặt sàn có diện tích từ 16 - 24m2, xung quanh có những chấn song đan hình mắt cáo, có một cửa ra vào, lên xuống bằng cầu thang và có từ 3 đến 5 bậc.
Ở giữa sàn có một bếp lửa, cạnh bếp lửa người ta dựng cây vũ trụ, tiếng Thái gọi là cây “Lắc xay”. Cây này giống như cây nêu ngày tết, trên ngọn để nguyên chùm lá treo những hình con ve, chim, hoa quả, xúc xích được đan bằng lạt xanh, đỏ trông rất rực rỡ. Sàn phải được làm thật chắc bởi trên sàn còn đủ thứ đồ cho trai làng, gái bản trổ tài khéo tay như: vòng quay, kéo sợi, đan lát, thêu thùa…
Số lượng trai gái tham gia Hạn Khuống không giới hạn, thường thì có khoảng từ 5 - 10 đôi. Các cô gái Thái duyên dáng trong trang phục váy áo cỏm truyền thống, vấn tóc đẹp, đội khăn piêu. Còn các chàng trai tay cầm khèn Cái Pí để đệm cho những câu khắp tình tứ lúc giao duyên.
Khi ánh sáng của bếp lửa bùng lên thì cũng là lúc bắt đầu đêm Hạn Khuống. Anh Chu Tiến Luật ở Bản Đêu 4, Nghĩa An nhớ lại: “Hồi còn bé, mình đã được nghe bà, mẹ hát khắp và được đi xem hội Hạn Khuống. Ở đây, trai gái đều hát khắp, đối đáp với nhau, trao duyên với nhau.
Trong mùa xuân, đặc biệt là ngày lễ tết, bản thân mình cũng tham gia hội Hạn Khuống với mong muốn tìm được một người bạn gái để xây dựng gia đình. Hạn Khuống nhằm thỏa mãn nhu cầu tinh thần và là sự liên kết, gắn bó tất cả cộng đồng cùng tham gia, hình thành nên cộng đồng với ý thức cùng chung sống bền vững”.
Trong buổi sinh hoạt, nhóm các cô gái lên sàn rồi rút thang, sau đó cô “Tổn Khuống” được ví như cô trưởng nhóm, bắt đầu nhóm lửa rồi đặt chiếc sa quay sợi, lưng dựa vào cây “Lắc say” chính giữa sàn ngồi quay sợi, các cô khác chia nhau ngồi cạnh để kéo sợi hay thêu thùa, may vá… Ngọn lửa “Hạn Khuống” cháy sáng rực cả một góc bản làm cây “Lắc xay” càng thêm lung linh nhiều màu sắc.
Ở Hạn Khuống, lối hát giao duyên là lối hát chủ đạo (còn gọi là khắp báo xao). Các chàng trai người Thái phải hát khắp đối đáp với các cô gái cho đến khi được họ đồng ý cho lên sàn Hạn Khuống. Các cô gái đáp lại với những câu khắp từ chối chưa dám hẹn hò, sợ chàng trai đã có vợ, đã có người yêu.
Họ cứ hát như vậy cho đến khi người con trai khẳng định rằng mình chưa có vợ và chiếm được lòng tin cho người con gái thì người con gái mới thả thang cho người con trai lên sàn Hạn Khuống. Khi được lên sàn, các chàng trai bắt đầu tìm đến cô gái mình thích và mong muốn được kết duyên. Họ hát đối đáp với nhau bày tỏ tình cảm.
Tuy nhiên, chàng trai muốn làm một điều gì thì đều phải hát khắp xin được sự cho phép của cô gái. Hạn Khuống được tổ chức hàng năm trong lễ hội Rằm tháng Giêng ở thị xã Nghĩa Lộ, đã có nhiều đôi trai gái nên vợ nên chồng nhờ tham gia sàn Hạn Khuống.
Nhằm bảo tồn văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Thái, cùng với đó nhắc nhở thế hệ trẻ về nét văn hóa tốt đẹp của dân tộc mình để cùng gìn giữ cho mai sau, bà Hoàng Thị Hồng Hạnh - Phó Chủ tịch UBND thị xã cho biết: “Những năm qua, được sự quan tâm lãnh, chỉ đạo của các cấp, các ngành và sự tham gia nhiệt tình của các nghệ nhân, đời sống nghệ thuật dân gian truyền thống nói chung, diễn xướng Hạn Khuống nói riêng vẫn được bảo tồn, phát huy hiệu quả. Đặc biệt, Nghĩa Lộ đã thực hiện nghiên cứu đề tài khoa học cấp tỉnh về “Bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật trình diễn dân gian Hạn Khuống dân tộc Thái vùng Mường Lò - Nghĩa Lộ”.
Tới đây, nhằm tiếp tục bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, nâng cao đời sống văn hóa tinh thần cho nhân dân, UBND thị xã đề nghị các cơ quan chức năng nghiên cứu, lập hồ sơ khoa học nghệ thuật trình diễn dân gian Hạn Khuống dân tộc Thái trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia”.
Hạn Khuống không chỉ toát lên vẻ đẹp tâm hồn của những chàng trai, cô gái Thái, mà còn giới thiệu tới du khách những trò chơi dân gian đặc sắc, đặc trưng của người Thái đen ở vùng đất Nghĩa Lộ - Mường Lò như: múa xòe, ném còn, đánh quay, tó mắc lẹ... hay những điệu xòe mê đắm lòng người./.
