Đàn đá của người Co ở Trà My, Quảng Nam
Cho đến nay, người ta đã phát hiện ra cả chục bộ đàn đá ở nhiều địa bàn khác nhau như đàn đá Khánh Sơn (Khánh Hòa), Bác Ái (Ninh Thuận), Lộc Hòa (Lâm Đồng), đàn đá Ndut Liêng Krăk (Đăk Lăk), đàn đá Đăk Kar (Đăk Nông)... Người Co ở Bắc Trà My trong quá trình lao động và sản xuất ở ngoài nương rẫy, đã phát hiện ra nhiều loại đá mà khi gõ vào đá phát ra âm thanh nghe rất hay và họ đã nghiên cứu, sáng tạo ra loại nhạc cụ độc đáo này để sử dụng trong lễ hội hoặc sinh hoạt, vui chơi của cộng đồng.
Người Co Bắc Trà My đã tập hợp được 7 loại đá khác nhau, được lấy từ các con sông khe suối... Từ đó, họ đã mày mò sáng chế ra một loại đàn gọi là phau. Ban đầu, những phiến đá được buộc dây, treo cạnh suối nước, có kết nối với một sợi dây dài, gắn với thanh gỗ đặt dưới suối. Khi nước chảy mạnh, các phiến đá chuyển động, va chạm nhau, tạo nên nhiều âm thanh. Đồng bào sử dụng âm thanh này để đuổi các loại chim, thú, bảo vệ nương rẫy, mùa màng.
Theo quan niệm của người Co, đàn đá là vật thiêng liêng và được quý trọng. Thường được họ cất giấu nơi kín đáo; phụ nữ, con gái không được bước qua, nếu không, đàn đá sẽ không còn giữ được những âm thanh kỳ diệu như trước nữa.
Điều thú vị và kỳ diệu nhất là thang âm của những bộ đàn đá tiền sử hoàn toàn tương ứng với thang âm thanh cồng chiêng của các dân tộc Tây Nguyên bây giờ. Từ nhạc đá, qua hàng nghìn năm, người Co vẫn giữ cái hồn của âm thanh mộc mạc của thời tiền sử.
Người Co ở Bắc Trà My ngày nay vẫn biết cách diễn tấu bộ đàn đá cổ xưa của tổ tiên mình. Khi đưa bộ đàn đá về làng, họ đánh đàn đá. Đó là những âm thanh quen thuộc trong các nhiều lễ hội truyền thống tưng bừng của cộng đồng như: Lễ ăn mừng lúa mới (Xa-pa-nưu), Lễ ăn mừng nhà mới (Xa-như-ra-vát), Lễ hội ăn trâu huê (Xa-ố-piêu), Tết mùa (Xa-a-ní)... để cúng và cầu thần linh, ma tốt (Ka-mút-láep), ông bà, tổ tiên phù hộ cho sản xuất và đời sống của đồng bào... Đó chính là những âm thanh đầu tiên làm nền cho các điệu múa dân gian ka đấu truyền thống.
