Lẩu Then Bjoóc Mạ - nét đẹp trong đời sống văn hóa dân tộc Tày ở Hà Giang
Sự phong phú của Then tùy thuộc vào phong tục tập quán của từng địa phương, từng vùng. Hệ thống Then chia thành các hình thức như: Then cầu mong, Then chữa bệnh, Then bói toán, Then đưa người khuất, Then cầu mùa, Then chúc tụng và Lẩu Then. Theo thầy Then - Nguyễn Văn Chự, sống tại thôn Bản Chang, xã Phương Độ cho biết: Những ông Then, bà Then lúc hành nghề được ông ma Then nhập vào, trở thành con trời để tỏ lòng biết ơn Ngọc Hoàng hay Chúa Then. Vào dịp đầu năm mới, khi muôn hoa đua nở là lúc làm lễ dâng rượu, hoa cúng tiến Chúa Then ở Mường trời. Là Lễ dâng rượu, dâng hoa lên cho Ngọc Hoàng và Chúa Then, vì vậy Lẩu Then Bjoóc Mạ phải được tổ chức vào mùa Xuân. Thời gian thích hợp nhất là vào khoảng cuối tháng 2, đầu tháng 3 âm lịch. Lúc này hoa Bjoóc Mạ - hay còn gọi là hoa Bờm ngựa đã nở nhiều. Từ đó, Lẩu Then Bjoóc Mạ được hình thành và trở thành một nét riêng có tại địa phương.
Qua tìm hiểu, trước đây, Hội Lẩu Then Bjoóc Mạ chỉ diễn ra ở nhà Then chủ, mọi hoạt động trong phạm vi gia đình. Thì nay, Lẩu Then Bjoóc Mạ được tổ chức rộng rãi, mang tính quần chúng hơn. Từ năm 2016 đến nay, Hội Lẩu Then Bjoóc Mạ được cấp ủy, chính quyền xã Phương Độ tổ chức, trình diễn tại chợ. Mới đây nhất, Hội Lẩu Then Bjoóc Mạ được tổ chức trong 2 ngày 7-8/4. Việc làm này không chỉ quảng bá những nét đẹp, giá trị về mặt tâm linh trong Hội Lẩu Then được nhân dân, du khách thập phương biết đến mà còn góp phần bảo tồn những giá trị trong văn hóa truyền thống của cha ông để lại.
Để tiến hành một Hội Lẩu Then Bjoóc Mạ cần được chuẩn bị rất chu đáo. Gần đến ngày tổ chức Hội Lẩu Then, nhân dân trong xã cùng họp mặt tại nhà thầy Then cả là ông Nguyễn Văn Chự, cùng bàn bạc, giúp nhau làm các vật dụng, chuẩn bị lễ vật. Nam giới vào rừng đào măng vầu, loại 2 củ mọc cùng 1 rễ, hái các loại hoa như Bjoóc Mạ, hoa Chuối rừng, hoa Trứng cá đan vào nhau thành hình nón. Các chị, các mẹ cắt, dán các hình vật trang trí, chuẩn bị các lễ vật như: hình con én, con ương, bánh sừng bò, bánh dày hình nón, rượu nếp cái làm bằng thứ gạo cẩm ngon nhất. Đến ngày tổ chức Hội Lẩu Then Bjoóc Ma, người ta thịt thêm lợn, gà, vịt để làm lễ.
Một Hội Lẩu Then Bjoóc Mạ thường được thực hiện bởi 1 thầy Then cả và 5 thầy phụ; mỗi thầy lại có 2 nàng Hương phục vụ, giúp việc. Hội Lẩu Then diễn ra trong 2 ngày, 1 đêm với các bước chính đó là: Mời Chúa Then và đoàn Then lên đường vượt qua các chặng. Theo thầy Then cả Nguyễn Văn Chự, Hội Lẩu Then phải đi qua rất nhiều cung, chặng như: Cung trình tổ Then, tổ tiên; trình Thổ công, trình thần; Cung ve sầu; Thanh lâm, lên cửa trời; Chờ đò; Khảm hải; Lên phủ Ngọc Hoàng; Lồng Mường, Đón Chúa Then, Ngọc Hoàng giáng trần… Cả chặng đường, các ông, bà Then diễn xướng, hát bằng các làn điệu Then, kết hợp với đàn Tính và chùm xóc nhạc. Tiếng hát Then lúc trầm, bổng, khi trang nghiêm, lúc rộn ràng, khi lâm ly, thống thiết; âm hưởng còn vang mãi và gây ấn tượng sâu sắc cho người nghe. Những lời Then, hoà trong nhịp đàn Tính dìu dặt đưa các ông, bà Then đến với Mường Trời để cầu xin các vị thần linh cứu giúp con người, xin vua cha ban phước lành cho trần gian, cầu xin một năm an lành, mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu.
Với phần lớn là người Tày sinh sống, xã Phương Độ được biết đến như một “địa chỉ đỏ” về Lẩu Then, hát Then, đàn Tính. Đây đã trở thành nét văn hóa tâm linh gắn bó với đời sống, in sâu trong từng nếp nhà của người dân nơi đây. Từ nhiều năm nay, Hội Nghệ nhân dân gian xã Phương Độ và các Câu lạc bộ hát Then được thành lập như một cầu nối đưa Then đến gần hơn với cộng đồng. Ông Nguyễn Văn Chự, là thầy Then cả trong Hội Lẩu Then Bjoóc Ma, cũng là người đã dày công sưu tầm, lưu giữ những điệu Then cổ. Trăn trở khi Then đang dần mai một, ông và các nghệ nhân dân gian “truyền lửa” cho lớp trẻ, cho bà con trong thôn khôi phục, gìn giữ nét đẹp văn hóa của dân tộc mình. Việc tổ chức Hội Lẩu Then Bjoóc Mạ hàng năm góp phần gìn giữ, phục hồi giá trị văn hóa truyền thống, thể hiện sự đoàn kết cộng đồng. Mặt khác, cân bằng giữa bảo tồn văn hóa truyền thống với phát triển du lịch cộng đồng tại địa phương.
Gắn bó mật thiết trong đời sống cộng đồng người Tày tại xã Phương Độ (thành phố Hà Giang), Hội Lẩu Then Bjoóc Mạ ngoài những nét đẹp về mặt văn hóa tâm linh còn mang giá trị về mặt nghệ thuật văn học, âm nhạc, múa, trang trí… Với những giá trị to lớn, Hội Lẩu Then Bjoóc Mạ sẽ được trình diễn tại Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn Tính các dân tộc Tày-Nùng-Thái toàn quốc lần thứ VI, năm 2018 sẽ được tổ chức vào tháng 5 tại tỉnh Hà Giang.
