Tết nhảy – sắc màu độc đáo của người Dao Yên Bái
Tết nhảy (hay còn gọi là Nhiang Chằm Đao) thường được bắt đầu từ khoảng mùng 10 tháng Chạp âm lịch đến trước Tết nguyên đán. Để chuẩn bị cho tết nhảy, các thanh niên trong làng phải tập các điệu múa, điệu nhảy và phải chuẩn bị gươm đao bằng gỗ để múa. Theo lời kể của các già làng trong bản, từ rất lâu rồi, khi tổ tiên người Dao ở phía Bắc vượt biển Đông vào Việt Nam thì một số thuyền đã gặp phải gió bão, họ phải nhảy lên xin thần tiên cứu giúp và xin hứa khi thoát nạn vào bờ thì sau này sẽ làm lễ Tết nhảy để tạ ơn.
Trước đây để tổ chức một lễ Tết nhảy tốn kém rất nhiều, người Dao phải làm trong ba năm liên tục. Năm đầu tiên làm một ngày một đêm, năm thứ hai làm hai ngày hai đêm, năm thứ ba làm ba ngày ba đêm. Đến nay, đời sống của nhân dân ngày càng tiến bộ, các hủ tục đã được loại bỏ bớt thì từ 12 năm trở đi, gia đình người Dao sẽ tổ chức tết nhảy một lần và thời gian tổ chức là 3 ngày 3 đêm.
Để làm được một lễ Tết nhảy không hề đơn giản chút nào bởi nó còn phụ thuộc vào điều kiện vật chất cũng như đến việc thờ tự, lễ nghi. Không giống như các dân tộc khác, cách thờ tự của người Dao Nga hoàng ở xã Kiên Thành, huyện Trấn Yên rất độc đáo. Bàn thờ không được đặt giữa nhà mà phải đặt ở góc nhà (theo quan niệm của người Dao thì đó là nơi linh thiêng nhất). Tết nhảy phải được tổ chức ở nhà cái (tức nhà có bàn thờ họ (Tì dạn). Dòng họ nào muốn tổ chức Tết nhảy thì trước hết phải làm một lễ cầu làng, mọi người trong làng cùng góp tiền để làm lễ vật chung, sau đó người đứng ra làm lễ cầu làng (là người được dân làng tín nhiệm và bầu ra) sẽ cầu cho dân làng có được sức khoẻ, làm ăn phát đạt và gặp nhiều may mắn. Lễ cầu làng phải được tổ chức trước Tết nhảy từ sáu đến bảy ngày. Để tổ chức được một lễ Tết nhảy thì ngay từ đầu năm, dòng họ đã phải chuẩn bị lương thực, thực phẩm và các dụng cụ để múa trong Tết nhảy. Lễ vật trong tết nhảy gồm có gà, lợn, rượu, gạo và giấy bản.
Ngày tổ chức Tết nhảy, ngay từ sáng sớm, gia đình đã tổ chức giã bánh dầy, mổ lợn, gà; thanh niên trong dòng họ chuẩn bị cờ làm bằng giấy bản và đẽo kiếm (kiếm dài khảng 50 phân), dao và dìu bằng gỗ. Đẽo xong thì lấy mực màu xanh, đỏ tô lên và trang trí hình hoa văn trên đó.
Hai thầy cúng được gia đình mời đến bắt đầu tiến hành công việc của mình. Sau khi cúng xin trời đất, tổ tiên phù hộ cho gia đình, bản làng một năm mới sức khoẻ, cầu cho mưa thuận gió hoà, công việc làm ăn thuận lợi và xin làm lễ Tết nhảy, thầy cầm “trảo” (mang ý nghĩa như đồng tiền xin âm dương) giơ lên và ném mạnh xuống đất, khi nào hai mảnh cùng ngửa là dương thì tổ tiên mới đồng ý cho làm Tết nhảy. Tiếp đó, hai thầy đốt giấy vàng để gửi tiền cho các cụ, để các cụ công nhận cho gia đình tổ chức Tết nhảy. Sau đó, gia đình sắp cơm và mời tất cả mọi người đến tham dự cùng ăn.
Tết nhảy của người Dao là tết của gia đình nhưng lại được cả bản coi như là tết của chung. Vào nghi lễ đầu tiên, mọi người chuẩn bị múa Lạp Lì Lò Sất Sảy. Một thầy cúng đứng đọc to cho mọi người nghe về nguồn gốc của Tết nhảy và cũng là đọc lại lịch sử cho tổ tiên chứng kiến, cùng lúc đó, thầy kia đứng lên múa cùng tốp múa 8 đến 10 người (không hạn chế số lượng). Mỗi người múa tay đều cầm cờ, trống chiêng, sập sèng... múa theo điệu quay vòng. Rồi sau đó là nhiều điệu múa truyền thống được trình diễn như: múa kiếm, múa dạo (lạp miên a dạo), múa nhảy rùa (Pẻo tộ)... Tất cả những động tác của các điệu múa này đều được thực hiện một cách liên tục với sự khéo léo và tinh tế của người trình diễn. Những điệu múa, lời hát trong Tết nhảy thường hướng đến những điều tốt lành, hạnh phúc. Các điệu múa mang tính hình tượng cao và độc đáo. Trong Tết nhảy, mỗi người phải nhảy múa đến hàng trăm lượt trong tiếng chuông, tiếng trống giục giã. Người tham dự Tết nhảy múa liên tục cả ngày cả đêm, ai mệt thì ra, người khác sẽ thay thế. Cứ như vậy trong suốt thời gian diễn ra Tết nhảy. Đến ngày kết thúc tết nhảy, 2 thầy mặc váy với áo thêu lên đồng rồi sau đó ra ngoài cửa chính thổi tù và với ý nghĩa gọi Ngọc Hoàng xuống để hai thầy báo cáo là đã làm xong lễ Tết nhảy. Rồi hai thầy làm lễ “trả chiều” để kết thúc Tết nhảy. Sau đó, bà con dân làng cùng ăn uống và chúc cho gia chủ một năm may mắn và tốt lành. Sau khi hai thầy về, gia đình trả lễ cho mỗi thầy một chiếc đùi lợn để tỏ lòng biết ơn.
Tết Nhảy của người Dao Nga hoàng là nét sinh hoạt văn hóa mang tính tổng hợp của các loại hình nghệ thuật dân gian như nhảy múa, âm nhạc, ngôn ngữ... tất cả đã làm nên vũ điệu sắc màu độc đáo riêng có của người Dao nơi vùng cao Yên Bái.
