Đường từ chân núi lên hang Pó Cúng (theo tiếng người dân tộc Thái có nghĩa là “vũng tôm”) khá hiểm trở, cheo leo, phải bám vào vách đá tai mèo dựng đứng lần lên từng bước một. Mướt mồ hôi mới lên đến nơi, chúng tôi ngắm bốn bề sông núi từ miệng hang lộng gió trước khi vào bên trong hang. Hang động Pó Cúng có thể được xem là rộng lớn và quy mô nhất trong số những khu động táng đã được phát hiện ở nước ta.

Những bí ẩn chưa được giải đáp

Hang sâu khoảng 30m, cao hơn 10m, được chia làm ba ngăn, được thông gió qua hai cửa ra vào cao 5m, rộng hơn 2m nên luôn khô ráo, không khí thoáng đãng và có đủ ánh sáng. Trong số 74 bộ quan tài cổ được đục từ nguyên thân gỗ lớn xếp đầy ba tầng hang động có một số đã bị thời gian hủy hoại, cũng có một số bị cạy bật ván thiên nhưng phần lớn còn tương đối nguyên vẹn.

Theo các nhà khảo cổ học, động táng là cách thức an táng người đã khuất bằng cách đưa quan tài vào các hang động trên núi cao thay vì chôn. Động táng đã phổ biến từ thời văn hóa Đông Sơn và là truyền thống an táng của nhiều tộc người ở khu vực Đông Nam Á. Ở khu vực phía nam sông Dương Tử của Trung Quốc (các tỉnh Phúc Kiến, Giang Tây, Hồ Nam, Tứ Xuyên, Vân Nam, Quảng Tây) hiện vẫn còn khá nhiều hang động loại này.

Các nhà khảo cổ học đã xác định được niên đại của những quan tài trong hang động ở Thái Lan có từ thế kỷ 1, ở Trung Quốc là trong khoảng từ thời Chiến quốc tới thời Minh - Thanh (thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên đến đầu thế kỷ 20). Tại Việt Nam, những quan tài dạng thuyền độc mộc trong hang Pó Cúng là phát hiện đầu tiên và quy mô nhất về hình thức an táng này.

Những quan tài đục từ nguyên thân cây gỗ được đặt trên các giá gỗ trong lòng hang động (chứ không phải đặt dưới nền) Pó Cúng là minh chứng thuyết phục, xác thực nhất về hình thức động táng. Những mảnh xương chi, răng, sọ người cùng một số đồ tùy táng hiện còn lưu giữ được là những hiện vật, di vật rất quan trọng để các nhà khảo cổ học xác định được niên đại, chủ nhân của các bộ quan tài cổ này.

Khi phát hiện 74 bộ quan tài cổ trong hang Pó Cúng, nhiều câu hỏi được đặt ra: bằng cách nào người xưa có thể đưa hàng chục chiếc quan tài vào các hang núi cao có độ dốc lớn như vậy? Phải chăng trước đây nước sông Luồng từng dâng cao hàng chục mét nên có thể dễ dàng dùng thuyền đưa quan tài vào hang? Phải chăng từng có những quả đồi dẫn lên cửa hang nhưng đã bị thời gian và mưa lũ làm trôi mất?

Có ý kiến cho rằng căn cứ vào số lượng và kích thước lớn nhỏ khác nhau của các bộ quan tài trong hang Pó Cúng, có thể đây là khu động táng của một hoặc vài ba gia tộc lớn, có địa vị trong cộng đồng địa phương vùng Quan Hóa thời ấy. Bởi cần tập hợp được nhiều người mới đủ sức đưa các cỗ quan tài lên hang.

Về kích thước, quan tài lớn nhất dài 2,8m, rộng 0,48m; cái nhỏ nhất dài 1,4m, rộng 0,28m. Đặc biệt, nhiều quan tài không chứa xương, thậm chí chưa có dấu tích mai táng, phải chăng là dành cho những nhân vật đặc biệt khi qua đời?

Gìn giữ một vùng di sản

Sau khi phát hiện khu động táng hang Pó Cúng cách đây vài năm, UBND huyện Quan Hóa đã phối hợp với Viện Khảo cổ học VN nghiên cứu, giải mã những bí ẩn của khu mộ này, đồng thời bảo vệ nguyên trạng khu động táng để có hướng phát triển thành một khu du lịch sinh thái, văn hóa tâm linh.

Ông Hà Mạnh Hùng, bí thư Huyện ủy Quan Hóa, cho biết: “Huyện đã xây dựng cây cầu treo nối hai bờ sông Luồng và làm tuyến đường từ tỉnh lộ 520 sang dãy núi Pha Hang. Thời gian tới huyện tiếp tục đầu tư xây dựng tuyến đường từ chân núi Pha Hang lên hang Pó Cúng với hệ thống lan can bằng sắt để du khách lên tham quan khu động táng này được thuận lợi, an toàn. Huyện cũng đang kêu gọi các nhà đầu tư trong và ngoài tỉnh tham gia xây dựng khu nhà nghỉ dưỡng theo kiến trúc nhà sàn truyền thống dân tộc Thái dưới chân núi Pha Hang để phục vụ du khách”.