Bắc Kạn: Xuân Dương, tìm về duyên xưa...

Một góc chợ tình Xuân Dương - nơi hẹn hò và cất lời sli giao duyên.

Sau trận mưa đêm, dòng suối Bắc Sen vẫn êm ả, hiền hòa. Người đi hội chật kín con đường, câu sli ngân lên từ lối vào hội như lời thương mến, chào hỏi thân thiện của người bản xứ dành cho nhau cũng như du khách thập phương.

Người già hồi ức, người trẻ đợi mong...

...Dân gian kể rằng, ở thôn Bắc Sen, xã Xuân Dương, huyện Na Rì (Bắc Kạn) xưa kia có hai vợ chồng thương yêu nhau đắm đuối. Một ngày, vợ chồng cùng nhau ra đồng, chồng thì cuốc ở cuối ruộng, vợ phát cỏ nơi đầu ruộng. Khi đã thấm mệt, người chồng gọi vợ về thì đáp lại chỉ là tiếng vọng của rừng núi. Người chồng chạy tới đầu ruộng chỉ thấy cán dao gãy, cỏ cây nát, chứng tích của một cuộc vật lộn, xô đẩy. Mãi sau, chàng mới hay người vợ của mình đã bị bắt đi, nàng đã chống trả, kêu cứu nhưng vì ruộng dài quá nên chàng không nghe thấy để đến cứu vợ. Biết chuyện, dân làng ai cũng thương cảm. Thửa ruộng của vợ chồng nhà ấy được gọi là ruộng dài. Sau này, gặp lại chồng cũ, nàng mừng mừng tủi tủi, nhưng cũng chỉ biết ôm nhau khóc chứ không thể hàn gắn lại tình xưa vì mỗi người đều đã yên bề gia thất. Dân làng cảm động nên đồng ý để họ có một ngày ôn lại chuyện xưa, đó là ngày 25/3 âm lịch. Từ đó, hằng năm cứ vào ngày này, nam nữ trong vùng, những người lỡ duyên được gặp nhau ôn lại tình cũ, du khách thập phương cũng về đây hòa vào ngày hội…

Năm nay, lễ hội chợ tình Xuân Dương được tổ chức từ ngày 23 đến 25 tháng 3 âm lịch, chính lễ nhằm ngày 25. Từ sáng sớm, những bước chân đã rậm rịch, tiếng ô-tô, xe máy hối hả dồn về phía trung tâm xã Xuân Dương để vào khu đất rộng nhất ở thôn Bắc Sen-nơi diễn ra ngày hội.

Chợ không chỉ có cảnh bán-mua hàng hóa giữa người dân mà còn là nơi để kết giao, hò hẹn, gặp gỡ, hoài niệm. Tình người, tình đời, bà con chung quanh, khách du lịch tất thảy đã làm nên tình chợ.

Từ ngày đầu tiên của phiên "chợ chiều", dòng người từ trong xã, trong huyện nô nức rủ nhau đi chợ; người từ thành phố vào, người từ các huyện khác lên, có cả những du khách từ Hà Nội, Thái Nguyên, Lạng Sơn cùng góp mặt. Chợ tình Xuân Dương - ngày hội không chỉ dành cho người Nùng mà còn thu hút sự tham gia của đồng bào các dân tộc Tày, Dao, H’Mông, Kinh trong vùng…

Chợ tình Xuân Dương chỉ có duy nhất phần hội với dấu ấn đặc biệt là phần hát giao duyên-đối đáp của nam thanh, nữ tú. Vẻ đẹp bắt mắt, kiêu sa trên váy áo ngày hội cuốn hút bao nhiêu thì ánh mắt ngời lên niềm vui của những người đi chợ càng rộn ràng bấy nhiêu. Tiếng cười, tiếng nói, tiếng mời rượu, tiếng hát then, sli, lượn hòa quyện. Trong sự nhộn nhịp, náo nức đó có những đôi mắt kiếm tìm, phấp phỏng chờ cuộc hạnh ngộ. Trước đây, nhiều cặp đã nên vợ nên chồng, họ gặp gỡ, tìm hiểu nhau qua những câu hát sli, hát lượn.

Gác lại công việc đồng áng, anh Triệu Văn Khánh (47 tuổi) ở xã Thiện Thuật, huyện Bình Gia (Lạng Sơn) hãnh diện khoác bộ quần áo chàm của dân tộc Nùng, cùng người dân trong xã đến hội từ rất sớm.

Anh Khánh cho biết: "Chợ tình Xuân Dương năm nay vui quá, thời tiết mát mẻ, không khí nhộn nhịp và nhiều cảnh đẹp, có nơi nghỉ chân, chụp ảnh nữa. Năm nào tôi cũng đến chợ tình, năm nay đặc biệt hơn, tôi được tham gia màn hát sli cùng hơn 100 người".

Còn chị Ðặng Thị Nhung, người dân tộc Dao ở thôn Nà Dăm, xã Xuân Dương, chia sẻ: "Cả năm có một phiên chợ tình Xuân Dương, được mặc trang phục dân tộc mình đi chơi hội, cùng chị em, bạn bè nên rất háo hức. Năm nay, tôi được gặp gỡ, chuyện trò cùng nhiều bạn học cũ sau nhiều năm".

Hòa vào dòng người ở phiên chợ, mọi giác quan của du khách như được đánh thức bởi mùi thảo dược của núi rừng, hương vị gọi mời của những món ẩm thực đặc sản xứ núi tỏa ra từ các gian hàng. Những sản vật địa phương như miến dong, bánh quẩy, bánh khảo, xôi ngũ sắc, rượu men lá, chuối sấy dẻo... bày biện trên quầy thật hấp dẫn. Những gian hàng bày bán trang phục truyền thống của người Tày, Nùng, Dao, H’Mông... góp thêm những sắc màu tươi tắn.

Ngày nay chợ tình Xuân Dương vừa là nơi bà con vùng cao giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa, đồng thời cũng là nơi thể hiện sự vươn mình mạnh mẽ nền kinh tế mới ở miền núi.

Người nông dân miền rẻo cao giờ đã và đang năng động, sáng tạo dịch chuyển từ mô hình kinh tế tự cung, tự cấp sang kinh tế hàng hóa, đa thu nhập, nâng cao đời sống. Mỗi nơi mang đến chợ một vài sản phẩm đặc trưng để giới thiệu, quảng bá. Những nông sản OCOP được công nhận đạt 3 sao, 4 sao do chính bàn tay người nông dân trong huyện, tỉnh sản xuất với bao bì đẹp mắt, thu hút khách tham quan. Không gian chợ gần gũi đến lạ! Ở đâu cũng gặp nụ cười thân thiện, lời mời chào dễ mến. Tình người, tình núi đậm đà và ấm áp, thân thương.

Câu sli cho lòng người thêm gần lại

Cái chất làm nên chợ tình có lẽ là điệu hát sli của người Nùng xã Xuân Dương. Năm 2021, điệu sli được công nhận là Di sản phi vật thể quốc gia. Hát sli là hình thức giao tiếp ý nhị, tinh tế, là câu hát giao duyên mà các đôi nam thanh-nữ tú khéo léo trao nhau; là niềm vui và cũng là kho báu tinh thần, truyền từ đời này qua đời khác.

Bên bến sông Bắc Sen, những câu sli theo dòng nước chảy qua mùa màng, thấm đẫm nhịp điệu quê hương. Ngày xưa, cha ông gửi gắm ý nghĩ, tình cảm, ước mong qua câu sli. Người hát đối đáp lại cũng phải khéo léo, tế nhị đầy trí tuệ và văn hóa. Cách giao tiếp giàu tính nhân văn ấy ngày nay vẫn được sử dụng nhưng đang dần hiếm đi. Chỉ đến ngày hội ở chợ tình mới thỏa lòng mong mỏi được nghe lại.

Ðất trời tháng 3 cuối xuân, cỏ miên man dưới gót chân, từng tốp người không ngớt qua lại trên chiếc cầu nhỏ vắt ngang suối. Họ dừng lại thong thả trò chuyện, chụp ảnh. Những câu sli ngân dài, vang vọng khắp lòng thung. Một du khách thắc mắc, những người đàn ông, đàn bà hát sli bên bến sông, liệu còn mấy ai hiểu, ai nghe? Tưởng chừng chỉ có những người già, trung niên mới biết hát sli, hiểu sli, nhưng di sản văn hóa này không dễ gì mai một khi những người cao tuổi trong bản vẫn đau đáu tìm cách trao truyền điệu hát cho lớp con, lớp cháu.

Chợt bắt gặp hai em học sinh trong trang phục truyền thống người Nùng đang hồn nhiên vui đùa trên chiếc xích-đu dưới vòm cây xanh mát. Em Nông Ðại Hiệp (10 tuổi) và Nông Anh Tuấn (12 tuổi) cùng ở thôn Thôm Chản, xã Xuân Dương, được theo chân ông bà đến chợ tình và hát điệu sli thân thuộc. Ðây là năm thứ hai các em cất lên câu sli tại chợ tình, lời hát bay bổng, ngân nga thể hiện những lời chúc tốt lành, lời chào thân thiện đến với mọi người. Các em là hai trong số các hậu duệ của Nghệ nhân Ưu tú Nông Văn Hồ, người say mê, tâm huyết gìn giữ và bảo tồn làn điệu sli của quê hương Na Rì.

Chợ tình Xuân Dương năm nay bước sang năm thứ 129, bên cạnh ý nghĩa về bảo tồn di sản, quảng bá văn hóa, các sự kiện, hội chợ truyền thống trở thành sản phẩm du lịch ấn tượng, thu hút du khách.

Phó Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch UBND huyện Na Rì Nguyễn Ngọc Cương, Trưởng ban Tổ chức lễ hội chợ tình Xuân Dương cho biết: "Chợ tình Xuân Dương ngày càng được quan tâm. Trước đây quy mô tổ chức ở cấp xã, những năm gần đây huyện trực tiếp chỉ đạo và năm 2024 nằm trong lễ hội tỉnh chỉ đạo, huyện trực tiếp tổ chức. Thời gian tới, lễ hội sẽ mở rộng quy mô đến những điểm tham quan quanh khu vực lễ hội nhằm thu hút và giữ chân du khách khi đến với Na Rì".

Suốt chiều dài hơn một thế kỷ của chợ tình Xuân Dương, những ánh đèn hoa đăng thả trên dòng suối Bắc Sen chở theo biết bao ước mơ, khát vọng và cả những hứa hẹn về những mùa chợ tình say đắm. Nơi đây không chỉ dành cho tình yêu đôi lứa mà còn là một nét đời sống văn hóa tinh thần đặc sắc, tình người của những người con xứ núi dành cho nhau, góp phần tạo nên một bức tranh đa sắc màu văn hóa của đất nước.

Bài và ảnh: Hương Ly