Bước đến tiên tiến từ đậm đà bản sắc
Nghệ thuật diễn xướng truyền thống đang có những nét mới theo xu hướng chung của cuộc sống.
1/Rõ nhất hiện nay chính là quan hệ ứng xử, từ một xã hội phong kiến thuần nông khép kín mà con người sống trong đó bị chi phối hoàn toàn bởi tâm thức và tri thức nông nghiệp chuyển sang một xã hội công nghiệp rộng mở gồm nhiều thành phần kinh tế cộng thêm sự trợ sức đắc lực của công nghệ, cho phép cá nhân càng lúc càng có những điều kiện thuận lợi để tự quyết trong việc chọn lựa theo thị hiếu. Môi trường sống mới sẽ hình thành văn hóa ứng xử tương xứng.
Tuy nhiên, trong khi các giá trị văn hóa đương đại chưa định hình rõ nét, tạo nên hệ chuẩn mực mới, tự thân diễn trình đó làm nảy sinh những mâu thuẫn, đối kháng giữa một bên là nỗ lực bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống, còn bên kia là nhu cầu đối thoại, hội nhập, phát triển. Sự mai một các thành tố văn hóa truyền thống, cùng sự xáo trộn những giá trị tinh thần độc đáo khiến nhiều người đổ lỗi do sự thay đổi, rồi kêu gọi trở về với khuôn mẫu truyền thống, coi đó là đáp án tối ưu của vấn đề. Thế nhưng, hô hào bảo tồn nguyên trạng các giá trị văn hóa truyền thống trong đời sống đương đại rất khó thực hiện, vì không thể giữ nguyên trạng đời sống, sinh cảnh... của một cộng đồng trong khi môi trường sống, quan hệ kinh tế đã thay đổi. Hơn nữa, bảo tồn và phát triển không phải là hai phạm trù đối lập mà thực chất nó là một cặp phạm trù song hành xuyên suốt, bổ trợ cho nhau. Bảo tồn là nền tảng, là một chiều kích của sự phát triển.
2/Thực tiễn cuộc sống và lịch sử đã chứng minh, ở bất cứ quốc gia, dân tộc nào và ở thời điểm lịch sử nào, văn hóa luôn không ngừng vận động, hòa nhập các giá trị cũ - mới, tích hợp yếu tố nội sinh - ngoại sinh, dung hòa những mâu thuẫn do sự khác biệt về sắc thái văn hóa, thiết lập nên cơ cấu văn hóa đương đại phù hợp cộng đồng, dân tộc mình. Thí dụ: Trước đây, hoa văn thổ cẩm Tây Nguyên chủ yếu là các hình kỷ hà, hoa lá, động vật, mặt trăng, mặt trời, sông suối, chày cối giã gạo... Nay, hoa văn thổ cẩm Tây Nguyên còn có cả họa tiết máy bay, xe tăng, ô-tô... Như vậy, thổ cẩm Tây Nguyên đã được biểu đạt bằng một hình thức khác xưa, tuy nhiên nội hàm tình cảm bên trong nó vẫn là tấm thổ cẩm, do đôi bàn tay người phụ nữ Tây Nguyên dệt nên. Tương tự, ngày xưa, cây nêu của các tộc người Tây Nguyên được trang trí chỉ có hai mầu, đen và đỏ (những mầu thực vật sẵn có trong tự nhiên). Hiện nay, cây nêu đã được trang trí nhiều mầu sắc hơn (do phẩm mầu công nghiệp phong phú, dễ tìm), nhưng không vì thế mà tính biểu tượng của cây nêu bị mất đi, nó vẫn là totem, một cổ mẫu văn hóa đặc trưng của người bản địa Tây Nguyên. Qua đó, cho thấy quá trình mỹ cảm thị giác, sự dung nạp trực quan và nhận thức mỹ học của người Tây Nguyên đã khác xưa nhưng gien giống nòi thì bất biến.
Đặc tính cơ bản của mọi nền văn hóa là luôn vận động, dung nạp thêm những giá trị mới, tích cực, tiến bộ từ các nền văn hóa khác, làm dày thêm, phong phú thêm, đa dạng thêm vốn văn hóa nội sinh của dân tộc mình. Theo dòng lịch sử, trang phục truyền thống của người Việt là khăn xếp, áo the, áo mớ bảy, mớ ba, cùng những áo bà ba, váy đụp... - đặc trưng văn hóa nông nghiệp lúa nước. Từ khi văn minh phương Tây tràn vào nước ta, người Việt đã dung nạp các loại hình phục trang như quần Tây, áo sơ-mi, veston... để phù hợp yêu cầu của đời sống công nghiệp. Mặc nhiên ngoại hình, khổ người, dáng vóc, cách ứng xử vẫn toát lên cốt cách của người Việt. Chính vì thế, người Việt định cư ở châu Âu sử dụng hoàn toàn trang phục, vật dụng, phương tiện, nhà cửa theo kiểu phương Tây, nhưng vẫn tìm cách tụ cư trong những cộng đồng nhỏ người Việt ở nước sở tại, cốt cách của người Việt vẫn được giữ nguyên, luôn được trân trọng, tự hào.
3/Do vậy, tuyệt đối hóa truyền thống, cũng có nghĩa đang tạo ra cái nhìn mất cân đối của chỉnh thể tiên tiến - đậm đà bản sắc dân tộc, như cương lĩnh của Đảng về văn hóa đã xác định: “Xây dựng một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Một di sản dù vàng son và đồ sộ đến đâu cũng không bao giờ là đủ. Trong suốt chiều dài lịch sử của nhân loại chưa một quốc gia hay một dân tộc nào có thể phát triển được đằng sau cánh cửa truyền thống. Từ thực tiễn, chúng ta thấy rằng, hài hòa các thành tố văn hóa tiên tiến với các thành tố văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc là lý tưởng nhất, không nên thiên trọng thành tố văn hóa này, hay bài tha thành tố văn hóa kia. Tuy nhiên, chúng ta cũng cần minh định: đây không phải là phép cộng của thành tố văn hóa tiên tiến và thành tố văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc. Mối quan hệ đó cần được xem như một chỉnh thể tương giao, đối ứng phù hợp.
Sự chuyển mình của nền văn hóa Việt Nam cần tìm ra cách ứng xử phù hợp trong bối cảnh phát triển mới, xây dựng con người Việt Nam với phẩm chất, năng lực tiên tiến và bản lĩnh, đủ sức đương đầu với những thách thức mới, đưa đất nước phát triển phồn vinh.
Trịnh Chu, Lương Minh
