Cỗ Tết Trung thu của người Hà Nội xưa

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Trịnh Bách tái hiện không gian đón Tết Trung thu truyền thống của gia đình Hà Nội tại Ngôi nhà di sản (số 87 Mã Mây, quận Hoàn Kiếm) năm 2020. Ảnh: Ban Quản lý phố cổ

“Ngày xưa, gần đến ngày Rằm tháng tám, lũ trẻ chúng tôi đứa nào cũng thấy háo hức khi những cửa tiệm quanh chợ bắt đầu trang trí, bày biện các mặt hàng để sửa soạn cho Tết Trung thu. Những đầu lân, các đèn lồng nan tre phết giấy bóng kính, làm theo các hình con thỏ, con cá, ông sao, bánh ú. Ngoài ra còn đèn xếp, đèn quả bưởi, đèn kéo quân… Rồi những con giống, làm bằng bột tẻ cắm lông gà nhuộm màu sặc sỡ, cũng là nét đặc thù của Tết Trung thu của người Việt”, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Trịnh Bách chia sẻ.

Trong trí nhớ của ông Trịnh Bách, từ mấy ngày trước Tết, mẹ ông đã lo mua sắm các thứ cần thiết cho mâm cỗ tháng Tám. “Mỗi nhà có cách sửa soạn mâm cỗ khác nhau, nhưng một cỗ Trung thu cổ truyền bắt buộc phải có mâm ngũ quả, với các hoa trái, như na, bưởi, cam, quít, lựu. Quan trọng nhất vẫn là hồng, cốm và chuối tiêu chín nám trứng cuốc. Món không thể thiếu khác trên mâm cỗ là các loại bánh nướng, bánh dẻo đi cùng với trà ướp sen. Và còn phải có bánh con lợn, con cá nho nhỏ cho trẻ con”, ông Trịnh Bách nói.

Mâm cỗ trung thu có quả bưởi tỉa hoa trông rất duyên dáng.

Theo ông Trịnh Bách, mâm cỗ trung thu xưa căn bản (trước 1954) ở Hà Nội gồm các loại hoa quả trong mùa: Lựu chín, bưởi 2 quả (một quả tỉa hoa), na, cam, quít, đào, hồng (hồng trứng và hồng giòn), cốm, chuối (một nải trứng cuốc ăn với cốm, một nải chuối xanh bày ngũ quả), bánh nướng, bánh dẻo, bánh con lợn, bánh con cá, 24 bánh hoa hồng, đĩa gỏi cá trộn thính ăn kèm lá mơ và đinh lăng, đĩa ốc hấp lá gừng, ông tiến sĩ giấy (sẽ được hóa sau khi phá cỗ), 2 thằng đánh gậy, khay trà, khay rượu, đĩa con giống bột (tò he).

Bên cạnh đó, các gia đình còn có thể bày cả táo, lê, nho và các loại thức ăn của mùa thu khác, như: Đĩa chả cốm, chim ngói nhồi cốm, cốm xào, bánh cốm... Một số nơi còn bày thêm 2 bó mía tía, chặt khúc 20cm, nhuộm đỏ hai đầu để mâm cỗ thêm màu sắc. Thời này chưa có các thứ như tép bưởi xếp thành hình chó, con thiên nga bằng bông...

Cổ Trung thu thường được bày ở ngoài vườn. Nhưng do điều kiện sinh sống chật hẹp ở thành thị, cỗ thường được dọn ra trên sân thượng, ngoài hiên, hoặc gần cửa sổ để có thể ngắm được trăng.

“Khi trăng đã tỏ, thường là khoảng tám giờ tối và sau khi mẹ tôi đã cúng rằm xong, lũ trẻ bắt đầu phá cỗ. Cho đến lúc cỗ được bày ra, chúng tôi mới biết trên mâm con giống có những gì và việc phá cỗ đối với chúng tôi đồng nghĩa với việc tranh giành những con giống ưa thích mà mình đã ngắm từ trước. Khác với tò he bây giờ làm bằng bột nếp dẻo, con giống làm bằng bột tẻ ngày xưa cứng cáp, giữ được nhiều năm. Sau khi nhấm nháp sơ qua ít bánh trái cho phải phép, mỗi đứa chúng tôi vơ vội một ít nến nhỏ và cái đèn của mình để chạy vù ra rước với các bạn hàng xóm, cùng phố. Các đám rước đèn trung thu của con em thường được phụ huynh thay nhau giám sát. Dù thế, thường cũng có gần nửa số đèn bị cháy, tương đương với từng ấy số miệng mếu xệch. Đây cũng là cách luyện cho trẻ tính cẩn thận. Chúng tôi có nhiều tự do hơn khi rước đèn ngoài trời. Nhưng nếu gặp năm trời mưa phải chơi trong nhà, thì đèn được treo ở chỗ an toàn nhất và trẻ con chỉ được ngắm đèn mà thôi”, ông Trịnh Bách nhớ lại.

Cùng với rước đèn, trẻ em ngày xưa còn có thú vui múa sư tử vào dịp Tết Trung thu. Múa cùng với lân là ông thổ địa bụng phệ phe phẩy cái quạt nan. Bọn trẻ thích nhất là được phép gõ trống ồn ào mà không bị mắng. Trong khi thiếu nhi rước lân với niềm vui hồn nhiên, thì các anh lớn họp nhau lại thành từng đoàn múa lân lấy thưởng. Từng khu phố náo loạn cả lên…

Món ốc hấp lá gừng không thể thiếu trong bữa cỗ mặn ngày Tết Trung thu của người Hà Nội xưa. Ảnh: Phương Hải

Theo ông Trịnh Bách, trong mâm cỗ trung thu của người Hà Nội, đĩa ốc hấp lá gừng là món nấu độc nhất mà chỉ riêng Hà Nội nghĩ ra để các cụ ông ngồi nhấm rượu, thưởng trăng và ngắm hoa quỳnh nở. Ngoài ra, người lớn còn có món gỏi cá trắm hay cá mè, với nước chấm làm từ tương Cự Đà (xã Cự Đà, huyện Thanh Oai) pha chế rất công phu, để thưởng trăng. Món ốc hấp lá gừng và gỏi cá thường được thưởng thức với rượu Mai Quế Lộ. Nhưng các món này chỉ được dọn ra hạn chế, tùy gia đình. Mà ngày xưa cách các cụ ngắm trăng cũng khác. Người ta lấy cái chậu thau đồng thật lớn, đổ đầy nước đặt trên cái bàn trước sân. Các cụ ngắm trăng trong chậu, từ khi trăng mới mọc in một phần bóng đến lúc trăng lên giữa đỉnh đầu tròn xoe trong đáy chậu là lúc bọn trẻ con rước đèn chơi trăng bắt đầu được phá cỗ.

Ngày nay, tùy vào điều kiện của mỗi nhà và sự khéo tay của gia chủ mà mâm cỗ trung thu được bày biện theo những cách riêng, nhưng đều có điểm chung đó là lòng thành kính nhớ về tổ tiên và sự háo hức dành cho con trẻ. Khi ánh trăng rằm lên cao, cả gia đình quây quần bên mâm ngũ quả, cùng phá cỗ trông trăng, nhâm nhi chén trà, thưởng thức miếng bánh nướng, bánh dẻo ngọt đậm đà. Tình cảm gia đình thêm phần gắn kết.

Thu Hằng