Những cây pơ mu đường kính vài người ôm với tuổi đời hàng trăm năm là di sản tự nhiên đặc biệt hiếm có ở Việt Nam. Ảnh: Khánh Linh

Hơn 2.000 cây pơ mu, trong đó có 725 cây được công nhận Cây di sản Việt Nam, tạo nên một di sản tự nhiên đặc biệt hiếm có không chỉ về giá trị sinh thái mà còn là cội nguồn văn hóa của cộng đồng cư dân bản địa.

Từ khi được sáp nhập về Đà Nẵng, công tác bảo tồn rừng pơ mu bước sang giai đoạn mới dựa trên quan điểm gắn chặt trách nhiệm của chính quyền với tri thức bản địa, hướng đến sự phát triển bền vững.

Gắn với văn hóa bản địa

Rừng pơ mu Hùng Sơn nằm ở độ cao trên 1.300m, nơi khí hậu luôn mát lạnh và ẩm. Nhờ những điều kiện đặc thù ấy, cây pơ mu phát triển chậm nhưng bền bỉ, tạo ra quần thể cây cổ thụ có tuổi đời hàng trăm năm. Những thân cây sẫm màu, đường kính lên đến hơn 2m đứng lặng giữa lớp sương dày, gợi cảm giác như bước vào một không gian rừng nguyên sinh gần như nguyên vẹn.

Tuy nhiên, điều khiến rừng pơ mu tồn tại được đến ngày nay không chỉ nhờ tự nhiên. Từ xa xưa, người Cơ Tu ở Hùng Sơn đã xem rừng pơ mu như “cột trụ của núi”, là nơi trú ngụ của các thần linh.

Trong tâm thức cộng đồng, pơ mu không phải loại cây để khai thác mà là vật linh cần được tôn trọng tuyệt đối. Bất kỳ hành động xâm hại nào dù nhỏ, cũng bị coi là xúc phạm thần linh, kéo theo sự phản đối của cộng đồng.

Quan niệm ấy trở thành luật bất thành văn hiệu quả hơn bất kỳ biện pháp hành chính nào. Nhiều gia đình Cơ Tu sống gần rừng lưu truyền nhiều câu chuyện về những ai tự ý đốn cây pơ mu sẽ gặp điều rủi ro.

Chính niềm tin đó đã trở thành hàng rào tinh thần vững chắc bảo vệ rừng pơ mu trong suốt nhiều thế hệ. Nhờ vậy, mặc dù nhiều cánh rừng ở miền Trung đã bị tàn phá nhưng Hùng Sơn vẫn giữ được quần thể pơ mu gần như nguyên sơ.

Ông Zơrâm Buôn, Chủ tịch UBND xã Hùng Sơn khẳng định, rừng pơ mu không chỉ là tài nguyên mà là nơi lưu giữ ký ức và niềm tin. Vì vậy, người Cơ Tu gắn bó với rừng như với chính gia đình mình.

Nhờ đó, việc bảo vệ rừng diễn ra tự nhiên, không cần cưỡng chế hay áp đặt. “Những giá trị chúng tôi gìn giữ là thứ không thể đánh đổi bằng lợi ích ngắn hạn”, ông Zơrâm Buôn nói.

Ông Zơrâm Buôn cho biết, ý thức cộng đồng trở thành động lực bền vững để xã Hùng Sơn duy trì các quy ước bảo vệ rừng, bảo đảm không cho bất cứ tổ chức, cá nhân nào tự ý tác động đến cây pơ mu. Giá trị văn hóa bản địa vì thế trở thành lớp “giáp bảo vệ” cho rừng suốt chiều dài lịch sử.

Bảo tồn rừng gắn với sinh kế người dân

Việc 725 cây pơ mu được công nhận là Cây di sản Việt Nam năm 2015 khẳng định tầm quan trọng của khu rừng ở phạm vi quốc gia. Nhưng đối với người Cơ Tu, danh hiệu ấy đồng thời cũng mở ra một kỳ vọng mới: bảo tồn không chỉ để giữ nguyên hiện trạng mà phải tạo điều kiện để người dân có thêm sinh kế từ chính tài nguyên rừng.

Những năm gần đây, xã Hùng Sơn triển khai một số mô hình gắn kết cộng đồng với rừng như: thành lập Tổ tuần tra rừng từ các hộ dân trong xã; phối hợp kiểm lâm kiểm soát, ngăn chặn những hành vi xâm phạm rừng; đẩy mạnh tuyên truyền, đưa công tác bảo vệ rừng vào trường học và sinh hoạt cộng đồng, qua đó giúp thế hệ trẻ tiếp tục kế thừa tinh thần gìn giữ cây pơ mu.

Đặc biệt, địa phương chú trọng phát triển du lịch dựa vào cộng đồng. Du khách đến Hùng Sơn sẽ được trải nghiệm hành trình băng qua rừng già, nghe câu chuyện về các cây pơ mu nghìn năm tuổi, tìm hiểu nghi lễ của người Cơ Tu, thưởng thức ẩm thực bản địa… Từ đó, không chỉ quảng bá giá trị rừng mà còn tạo sinh kế, mang lại thu nhập cho các hộ dân trong vùng.

Phát triển du lịch cộng đồng xã Hùng Sơn dựa trên lợi thế của rừng cây di sản pơ mu gắn với các giá trị văn hóa bản địa của đồng bào Cơ Tu. Ảnh: Giang Trường

Theo Chủ tịch UBND xã Hùng Sơn Zơrâm Buôn, du lịch không phải mục tiêu duy nhất, nhưng là phương tiện để người dân nhận thấy rừng mang lại lợi ích thiết thực cho cuộc sống.

“Nếu người dân thấy rừng mang lại nguồn thu ổn định, họ càng có động lực bảo vệ. Nên điều quan trọng là phải giữ rừng, mọi hoạt động phát triển đều phải xoay quanh mục tiêu đó”, ông Zơrâm Buôn phân tích.

Thời gian qua, một số hộ gia đình đã mạnh dạn tham gia các tổ du lịch cộng đồng, mở dịch vụ homestay, trình diễn nghề truyền thống phục vụ du khách, bước đầu tạo nên sự chuyển biến tích cực, vừa giữ được rừng, vừa giúp nâng cao đời sống mà không phá vỡ hệ sinh thái tự nhiên.

Thực tế, trong định hướng phát triển của thành phố Đà Nẵng, phía Tây luôn được xác định là vùng đệm quan trọng, góp phần duy trì cân bằng môi trường, bảo vệ nguồn nước và tạo ra không gian trải nghiệm thiên nhiên đặc trưng. Rừng pơ mu với giá trị đặc biệt về đa dạng sinh học và văn hóa, được xem là trụ cột chính.

Ông Nguyễn An, Bí thư Đảng ủy xã Hùng Sơn cho rằng, để rừng pơ mu phát huy giá trị, thành phố cần đẩy mạnh các hoạt động nghiên cứu, bảo tồn rừng nguyên sinh, đồng thời hoàn thiện hệ thống hạ tầng tối thiểu phục vụ du lịch sinh thái.

“Hạ tầng không có nghĩa là bê tông hóa. Điều chúng tôi mong muốn là những tuyến đường đủ an toàn để du khách tiếp cận, những điểm dừng chân nhỏ gọn, cùng các chương trình đào tạo cho người dân để họ tham gia làm du lịch mà không phá vỡ môi trường sống”, ông An nói.

Bí thư Đảng ủy xã Hùng Sơn kỳ vọng, đây sẽ là nơi kết nối giữa văn hóa bản địa và tầm nhìn hiện đại của thành phố. Khi các giải pháp bảo tồn, phát triển được triển khai đồng bộ, pơ mu không chỉ là cây di sản mà sẽ trở thành “vốn tự nhiên” quý giá đóng góp cho tương lai của cả khu vực, cùng hướng đến sự phát triển bền vững.

Khánh Linh - Giang Trường