Độc đáo thổ cẩm truyền thống của người Thái Đen
Đã hơn 20 năm kể từ ngày bà Lương Thị Xuân (52 tuổi) cùng gia đình di cư vào lập nghiệp tại thôn 1, xã Ya Xiêr nhưng bà vẫn nhớ như in quãng thời gian sinh sống cùng cha mẹ ở quê hương mình- huyện miền núi Thường Xuân, tỉnh Thanh Hóa.
Bà Xuân kể, ở quê bà những thiếu nữ Thái Đen khi đến tuổi trưởng thành đều được mẹ truyền dạy cho kỹ năng dệt, thêu và làm các đồ thổ cẩm truyền thống của người Thái Đen. Và, những phụ nữ khéo tay, chăm chỉ, thành thạo việc dệt vải, thêu thùa sẽ được làng xóm ngợi khen, được nhiều nam thanh niên trong bản để mắt tới.
Theo phong tục cưới hỏi của người Thái Đen, trước khi đi lấy chồng, người thiếu nữ phải chuẩn bị được những đồ thổ cẩm do tự tay mình làm nên, thường là: 1 cái màn, 3 cặp gối, một vài cái chăn, nệm và bộ trang phục truyền thống… đây vừa là hành trang, vừa là quà cưới mà thiếu nữ đó mang theo và dành tặng cho các thành viên bên gia đình nhà chồng.
Vì có phong tục này nên từ lúc còn nhỏ, các thiếu nữ Thái Đen đều được mẹ của mình truyền dạy cách trồng cây bông để lấy sợi; cách nuôi con tằm để lấy tơ; cách nhuộm màu; cách dùng sợi bông để dệt vải; cách dùng sợi tơ để thêu các hoa văn; cách cắt vải, khâu từng mũi chỉ…
Bà Xuân cũng chia sẻ, trong quãng thời gian được mẹ truyền dạy, nếu thiếu nữ nào dệt và thêu không bằng bạn của mình, người thiếu nữ đó sẽ cảm thấy rất buồn và chắc chắn sau đó sẽ luyện tập để dệt và thêu giỏi hơn.
Chị Hà Thị Nam (40 tuổi), người Thái Đen ở thôn 1, xã Ya Xiêr cho biết, so với đồ thổ cẩm của người Thái Đen ở các địa phương khác, đồ thổ cẩm của người Thái Đen ở huyện Thường Xuân, tỉnh Thanh Hóa được thêu rất nhiều họa tiết và hoa văn. Từ năm 14 tuổi, chị Nam đã bắt đầu ngồi vào khung dệt để dệt vải và tập tành thêu thùa, làm các đồ thổ cẩm. Thời điểm đó, ngoài thời gian đi học, phụ cha mẹ công việc đồng áng, thời gian còn lại chị Nam dành hết cho công việc dệt vải và thêu thùa- công việc mà cộng đồng dân tộc Thái coi là một trong những tiêu chí quan trọng để đánh giá nết na của người phụ nữ.
“Phải tự tay làm và không được trợ giúp bởi bất kỳ ai nên đến năm 18 tuổi, tôi mới hoàn thành xong những đồ thổ cẩm mà người phụ nữ Thái Đen bắt buộc phải có trước khi đi lấy chồng”, chị Nam nói.
Với hầu hết các thiếu nữ Thái Đen, việc phải học để biết dệt, thêu và làm các đồ thổ cẩm trước khi đến tuổi trưởng thành luôn in sâu trong tâm thức của mỗi người.
“Hiện nay, nếu có dịp ghé thăm một bản của người dân tộc Thái Đen ở huyện Thường Xuân, tỉnh Thanh Hóa, mọi người sẽ dễ dàng bắt gặp hình ảnh các thiếu nữ đang còn độ tuổi đi học, mệt mài ngồi bên khung cửi trong ngôi nhà sàn của mình, dùng đôi tay khéo léo dệt ra những tấm vải thổ cẩm, dùng óc sáng tạo để thêu và làm nên những đồ thổ cẩm có nhiều hoa văn cùng màu sắc rực rỡ. Không chỉ làm những đồ thổ cẩm để phục vụ cho việc cưới hỏi, mọi người còn làm để bán kiếm thêm thu nhập”. Chị Hà Thị Nam tự hào khi nói về việc “tằm tang” của người phụ nữ người Thái Đen ở quê hương mình.
Đó là câu chuyện ở quê gốc của người dân tộc Thái Đen. Còn đối với người dân tộc Thái Đen đang sinh sống ở thôn 1 xã Ya Xiêr, việc dệt, thêu và làm các đồ thổ cẩm đang dần bị mai một. Điều đó là do nhiều nguyên nhân tác động. Cùng sự phát triển của xã hội, việc trồng cây bông để lấy sợi, nuôi tằm để lấy tơ hay các khung cửi không còn xuất hiện, sự tiện lợi, phong phú của thị trường may mặc làm cho giới trẻ người Thái Đen ngày nay ít mặn mà với trang phục truyền thống... chính là những nguyên nhân làm cho nghề thổ cẩm của người Thái Đen bị mai một.
Hiện tại, ở thôn 1 xã Ya Xiêr chỉ còn thế hệ những phụ nữ như bà Xuân, chị Nam biết dệt, thêu và làm các đồ thổ cẩm của người Thái Đen. Những vật dụng được làm từ thổ cẩm như: chăn, màn, gối, nệm chỉ còn là những kỷ vật được mọi người cất giữ cẩn thận. Đồ vật duy nhất liên quan đến thổ cẩm được những phụ nữ Thái Đen nơi đây thường xuyên sử dụng là bộ trang phục truyền thống.
Trang phục truyền thống của người phụ nữ Thái Đen gồm các bộ phận được làm từ thổ cẩm: khăn piêu, áo khóm, đai lưng, váy và các trang sức được làm từ bạc: vòng cổ, vòng tay, chùm dây xà tích.
Khăn piêu là loại khăn được người phụ nữ Thái Đen đã có chồng đội trên đầu. Áo khóm mà người phụ nữ Thái Đen đang sử dụng là áo cách tân với đáy dài, 2 ống tay ngắn và có 2 hàng cúc bạc (áo khóm nguyên bản là kiểu áo chui, đáy ngắn và 2 ống tay dài). Đai lưng được dệt bằng sợi tơ tằm, là vật trang trí giúp bộ trang phục có sự hài hòa tại ví trí giữa áo khóm và váy. Váy là bộ phận được thêu nhiều hoa văn nhất. Nếu người phụ nữ Thái Đen mặc váy có phần chân váy để trống, không thêu hoa văn, có nghĩa chồng của người phụ nữ đó đã qua đời.
Tất cả những bộ phận trên (trừ áo khóm) đều được những phụ nữ Thái Đen nơi đây tự dệt và thêu bởi chính đôi tay của mình. Với những đồ trang sức được làm từ bạc là tài sản mang tính kế thừa của người phụ nữ Thái Đen. Những đồ trang sức này là của hồi môn của người mẹ trao tặng lại lúc con gái của họ đi lấy chồng.
Hiện nay ở thôn 1, xã Ya Xiêr, những cô bé người Thái Đen khi đi học đều mặc trang phục truyền thống của dân tộc mình. Còn đối với các thiếu nữ hay người phụ nữ lớn tuổi, mọi người mặc trang phục truyền thống vào những ngày quan trọng của gia đình như: ngày giỗ cha mẹ, ông bà, ngày cưới hỏi; những dịp lễ hội của người dân tộc Thái Đen hay những ngày lễ lớn của đất nước./.
