Khôi phục giá trị đàn đá Khánh Sơn (Khánh Hòa)
Niềm tự hào của người Raglai
Đã bao đời nay, đồng bào Raglai ở Khánh Sơn nói riêng và các địa phương khác trong tỉnh nói chung vẫn luôn tự hào với loại nhạc cụ thô sơ, độc đáo được chế tác từ những thanh đá. Những dàn đá được xếp đặt dọc các con suối gần nương, rẫy tạo nên âm thanh vừa đuổi chim muông, thú rừng vừa góp phần làm thi vị cuộc sống buôn làng. Giá trị hơn, những bộ đàn đá được sử dụng biểu diễn trong các kỳ lễ hội, những ngày vui của cộng đồng. Qua đôi bàn tay của các nghệ nhân, nhạc công, những thanh đá vô tri vô giác bỗng phát ra các thanh âm trong trẻo, trầm bổng, có hồn, có điệu. Đàn đá được đồng bào Raglai hòa tấu cùng những loại nhạc cụ khác như: Sáo ta cung, sáo đinh tút, sáo Tale piloi, kèn bầu, kèn Xarakhel… nhưng cũng có thể được đánh độc tấu các bản nhạc một cách hoàn chỉnh.
Năm 1977, tại thôn Dốc Gạo (thị trấn Tô Hạp, huyện Khánh Sơn), ông Bo Bo Ren đã phát hiện 12 thanh đá với kích thước, hình dáng khác nhau có thể phát ra âm thanh như tiếng đàn. Sau đó, các nhà khảo cổ học đã khai quật, phát hiện thêm các công cụ chế tác đàn đá, rìu đá, búa đá… Căn cứ vào những hiện vật tìm thấy, các nhà khảo cổ học đã kết luận bộ đàn đá này có niên đại từ 2.000 đến 5.000 năm. Đến năm 1979, những thông tin về đàn đá Khánh Sơn đã được chính thức công bố rộng rãi ở trong và ngoài nước. Kể từ đó đến nay, đàn đá không chỉ mang trong mình nét đẹp văn hóa, tâm hồn của đồng bào mà còn là niềm tự hào của người Raglai.
Nhưng theo thời gian, niềm tự hào đó đi cùng với nỗi lo mai một khi những người biết đánh đàn đá ngày càng ít; người biết chọn đá để làm đàn lại càng ít hơn. Tập tục canh tác của đồng bào đã thay đổi nhiều, nên những dàn đá dọc suối nương hy hữu lắm mới bắt gặp. Những bộ đàn đá để biểu diễn còn rất ít. “Hiện tại, toàn huyện Khánh Sơn có 2 bộ đàn đá dùng để biểu diễn. Một bộ tại Phòng Truyền thống huyện, còn một bộ do xã Sơn Hiệp quản lý. Số người biết đánh đàn đá cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay”, ông Trương Văn Vỹ - Giám đốc Trung tâm Văn hóa - Thông tin và Thể thao huyện Khánh Sơn cho biết.
Quyết tâm bảo tồn
Theo ông Nguyễn Văn Nhuận - Chủ tịch UBND huyện Khánh Sơn, việc khôi phục đàn đá nhằm tăng cường bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa, lịch sử trên địa bàn. Quyết tâm của địa phương là đưa đàn đá trở nên phổ biến hơn trong cuộc sống của đồng bào. Từ đó, nâng cao lòng tự hào, ý thức bảo tồn và phát huy giá trị âm nhạc truyền thống của dân tộc mình. Trên cơ sở những kết quả đạt được sẽ vừa tôn vinh, kế thừa văn hóa truyền thống, vừa gắn kết hài hòa với hoạt động du lịch địa phương. Vậy nên, việc bảo tồn, khôi phục phải được tiến hành có trọng tâm, trọng điểm, phù hợp với điều kiện và yêu cầu thực tiễn của địa phương.
Trong năm 2020, huyện Khánh Sơn khảo sát, phục dựng 3 hệ thống dàn đá nước giữ nương rẫy nguyên bản của người Raglai. Mỗi hệ thống có từ 9 đến 15 thanh đá, kích thước lớn, dài và kêu vang, đảm bảo yếu tố mỹ thuật truyền thống. Các dàn đá này sẽ được bố trí tại các dòng chảy tự nhiên ở 3 địa điểm gồm: thôn Dốc Gạo (thị trấn Tô Hạp), xã Ba Cụm Nam và xã Thành Sơn. Đối với đàn đá dùng biểu diễn, huyện cũng cho chế tác 10 bộ để bổ sung cho Phòng Truyền thống huyện và 8 xã, thị trấn. Mỗi bộ gồm 14 thanh có chất âm kêu vang, có thể biểu diễn độc tấu và hòa tấu.
Bên cạnh đó, huyện cũng tổ chức tập huấn về phương pháp bảo tồn và kỹ năng biểu diễn đàn đá cho 16 nhạc công người Raglai tại địa phương; tổ chức quảng bá giá trị về loại nhạc cụ cổ truyền người Raglai gắn với phát triển du lịch. “Địa phương đã mời các nhạc sĩ, nghệ nhân am hiểu về đàn đá để thực hiện dự án. Theo tiến độ ban đầu, kế hoạch khôi phục đàn đá lẽ ra được thực hiện trong quý I, nhưng do tình hình dịch bệnh Covid-19 nên phải tạm dừng. Tuy nhiên, địa phương cố gắng đến cuối năm 2020 sẽ hoàn thành”, ông Nguyễn Phước Khiêm - Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Khánh Sơn cho biết.
Khôi phục giá trị đàn đá Khánh Sơn là việc làm có ý nghĩa đối với đời sống văn hóa của đồng bào Raglai không chỉ hôm nay mà còn gìn giữ cho mai sau. Hy vọng rằng, một ngày gần đây, những tiếng đàn đá lại ngân vang khắp núi rừng Khánh Sơn và gắn kết tâm tình người Raglai với bạn bè gần xa.
Giang Đình
