Quảng Hòa (Cao Bằng) “Giữ lửa” nghề làm ngói máng truyền thống

Người dân xóm Lũng Rì, xã Tự Do (Quảng Hòa) làm ngói máng. Ảnh: Thủy Tiên

Xóm Lũng Rì, xã Tự Do (Quảng Hòa) là nơi có 20/81 hộ dân gìn giữ và phát triển nghề làm ngói máng thủ công truyền thống. Tuy nhiên, mỗi nhà cũng giữ một bí quyết riêng để tạo màu sắc và giữ độ bền cho ngói. Ông Lâm Văn Bào, xóm Lũng Rì tâm sự: Những năm qua, có những thời điểm nghề làm ngói gặp khó khăn nhưng tôi chưa bao giờ nghĩ đến việc từ bỏ. Nhiều thời điểm, tôi phải làm rất nhiều việc khác nhưng đến bây giờ lúc khiến tôi thấy thoải mái nhất dù rất vất vả chính là bắt đầu các công đoạn làm ngói máng truyền thống.

Để làm ra sản phẩm ngói máng đạt chất lượng tốt phải trải qua rất nhiều công đoạn phức tạp, mất vài tháng trời: Tìm nguồn đất đạt tiêu chuẩn; đào hố, bóc tơi đất, lọc đất sao cho không được dính đất tạp, cát, đá rồi cho nước vào ngâm khoảng 10 ngày thì đưa trâu vào dẫm khoảng 4 - 5 ngày cho nhuyễn.

Đất sau khi đã làm nhuyễn chuyển về đắp thành đống trong lán làm ngói, phủ nilon kín để không bị khô; lấy đất ra đắp thành một khối trụ dài hơn 90 cm; cắt đất từ khối trụ thành những lát mỏng có bề dày chừng 1cm đặt vào một chiếc khuôn gỗ hình trụ, khéo léo miết quanh thành khuôn cho đều đặn, cắt bỏ những phần đất thừa. Mỗi khuôn như vậy sẽ tạo nên 4 phôi ngói. Các phôi ngói sẽ được mang ra để phơi. Sân phơi rải một lớp trấu tạo mặt phẳng và để phôi ngói không bị dính xuống nền đất.

Phôi ngói đem phơi khô khoảng 30 - 40 ngày mới xếp vào lò nung khoảng 5 ngày, 5 đêm, đun lửa đều để ngói không bị sống hoặc cháy. Với những người có kinh nghiệm lâu năm, khi xếp ngói vào lò phải biết cách xếp các loại ngói chịu được lửa nhiều và ít cho hợp lý. Mỗi lò sẽ cho ra khoảng 15.000 - 18.000 viên ngói. Ngói máng sản xuất ở Tự Do có chất lượng tốt, mát về mùa hè, ấm về mùa đông nên độ bền có thể lên đến hàng trăm năm.

Chúng tôi đang trao đổi với ông Bào đúng lúc có khách hàng từ Hà Giang đến mua ngói lợp nhà. Người khách chia sẻ: Tôi phải đích thân lặn lội lên đây, mua đúng sản phẩm ngói truyền thống của ông Bào vì những viên ngói máng ở đây rất đẹp về màu sắc, độ bóng, độ bền và đều được làm thủ công, vừa đảm bảo về chất lượng cũng như yêu cầu mỹ thuật.

Các công đoạn để cho ra một sản phẩm ngói máng hoàn chỉnh đòi hỏi sức khỏe của người thợ  nên dường như chỉ phù hợp với đàn ông. Nhưng với bà Lương Thị Hằng, xóm Lũng Rì, xã Tự Do, “mối duyên” của bà với nghề cũng chính thức bắt đầu từ ngày lập gia đình trở thành con dâu của gia đình người chồng đã có truyền thống làm ngói máng nhiều đời. Đến nay, hơn 20 năm bà Hằng trở thành “thợ chính” trong gia đình…

Mấy chục năm gắn bó với nghề, đôi bàn tay bà Hằng cũng như những người dân làm ngói nơi đây đều chai sần, thô ráp. Bà Hằng tâm sự: Công việc làm ngói máng rất vất vả, mất nhiều thời gian nên không chỉ cần kỹ năng mà còn cần sự kiên nhẫn.

Tất cả các công đoạn làm ngói đều theo phương thức thủ công và tình yêu nghề của người thợ; nếu không thật sự yêu nghề sẽ không thể kiên trì và làm ra sản phẩm tốt được. Tôi chỉ mong rằng, thời gian tới nghề làm ngói máng sẽ được quan tâm, hỗ trợ để nét văn hóa truyền thống tiếp tục hiện diện trong những ngôi nhà của người dân.

Mặc dù nghề làm ngói máng ở xã Tự Do từng giúp nhiều hộ dân thoát khỏi đói nghèo, nhưng những năm gần đây tình hình tiêu thụ sản phẩm có xu hướng giảm mạnh, số hộ bỏ nghề có dấu hiệu tăng lên bởi khó cạnh tranh với các loại vật liệu thay thế, giá lại rẻ hơn trên thị trường hiện nay. Do đó, nhiều thanh niên của làng nghề không còn mặn mà với nghề của cha ông mà chuyển sang làm công việc khác.

Có nhiều nguyên nhân khiến nghề làm ngói máng bị mai một: Ngói máng truyền thống còn ít người chuộng vì có nhiều sản phẩm khác cùng loại thay thế nên bán được ít. Hơn nữa chất đốt, nguồn đất sét ngày càng cạn kiệt. Các công đoạn làm ngói cũng hết sức phức tạp, đòi hỏi nhiều thời gian cũng như sự tỉ mỉ và kỳ công của người thợ. Chính vì vậy, giá của từng viên ngói máng không hề rẻ. Trong khi đó, nếu lợp bằng tôn hoặc vật liệu khác thay thế cùng loại sẽ tiết kiệm hơn cho người sử dụng.

Đứng trước nhiều khó khăn nhưng tin rằng với sản phẩm truyền thống lâu đời, nghề làm ngói máng sẽ tiếp tục tồn tại, phát triển và có hướng đi riêng. Bởi ngói làm ra có chất lượng tốt, bền đẹp, vẫn phù hợp với gu thẩm mỹ của đa số đồng bào vùng cao.