Hà Giang: Bảo tồn những giá trị văn hoá phi vật thể của người Lô Lô
Mặc dù sống ở vùng cao, vùng sâu, đời sống kinh tế còn nhiều khó khăn nhưng người Lô Lôvẫn bảo tồn và giữ gìn được bản sắc văn hoá của dân tộc mình.
Đối với người dân tộc Lô Lô, văn hoá phi vật thể bao gồm tục thờ cúng tổ tiên, tục thờ thổ công, tết và lễ hội, nghệ thuật dân gian truyền thống...Tập quán của người Lô Lô trong năm có 2 Lễ tết lớn, đó là: Tết Nguyên đán (tết Cả) và tết tháng 7 là 2 cái tết quan trọng, biêu biểu nhất. Từ xa xưa người Lô Lô ăn tết kéo dài từ 30 tết đến hết Rằm tháng Giêng. Ngày 30 tết nhà nào cũng có thịt lợn, họ để cả con vật mới mổ lên cúng tổ tiên để chứng giám cho lòng thành kính..., sau đó làm một mâm cỗ cúng vào tối 30 và ngày mùng 1 tết. Những ngày khác của tết chỉ bày rượu, bánh trái lên bàn thờ và thắp hương. Người già làng Lô Lô kể rằng, xưa kia người Lô Lô có tục “Khù Mi” gọi là ăn cắp chơi- nghĩa là ăn cắp lấy may; ăn cắp vào tối 30 tết. Mỗi gia đình đi ăn cắp một cái gì đó và phải lấy cho đủ con số 12 bởi con số đó ứng với 12 tháng trong năm. Lấy đủ 12 thì trong năm mới may mắn cả 12 tháng, nếu khi lấy chưa đủ mà bị phát hiện, bỏ chạy thì sang năm mới đến tháng ứng với con số lấy cắp được phải kiêng kỵ, không lên rừng, không đi chơi xa, không làm những việc lớn để tránh rủi ro. Từ mùng 1 đến Rằm tháng Giêng, đồng bào nghỉ không đi làm nương rẫy, họ đi chơi, thăm hỏi chúc tết nhau và tổ chức các môn thi đấu thể thao như đánh yến, kéo co, đánh sảng... Về phần hội bao gồm lễ hội cúng tổ tiên và thờ thần rừng. Hàng năm cứ đến tết Đoan Ngọ (5/5 âm lịch) hoặc 24/7 âm lịch người Lô Lô lại đến khu rừng cấm để làm lễ cúng tổ tiên và thần rừng, lễ vật cúng tổ tiên gồm: Xôi, rượu, thịt bò, lợn hoặc gà. Bò là con vật được mổ cúng trước và liên tục trong vòng 5 năm, 5 năm tiếp theo người ta chuyển sang mổ lợn sau đó mới đến mổ gà. Trong ngày lễ người Lô Lô từ già đến trẻ đều mặc những bộ quần áo mới truyền thống của dân tộc. Sau khi cúng tổ tiên và cúng thần rừng xong, đồ vật được bày ra, dân làng cùng nhau ăn uống tại chỗ cho đến hết cỗ, không ai được mang về nhà, sau đó tổ chức múa hát để cảm ơn ông bà, tổ tiên đã khai sinh ra vùng đất này.
Lễ mừng lúa mới, ngô mới (Dò la khú). Do điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, chủ yếu trồng lúa, ngô một vụ, sau khi thu hoạch xong, người dân tổ chức lễ hội mừng lúa mới, ngô mới. Các đồ vật thờ rượu, xôi, gà, lợn. Họ mời thầy cúng đến làm lễ cảm tạ thần nông, tổ tiên, trời đất và cầu khấn cho năm sau mưa thuận, gió hoà, làm cho mùa màng tươi tốt. Đối với Lễ mừng nhà mới, người Lô Lô sau khi cưới vợ, nếu nhà giàu thì có nhà cửa của bố mẹ để lại, nhà nghèo thì tự làm nhà. Làm xong nhờ thầy cúng xem hộ ngày giờ tốt, rồi mời anh em, họ hàng, láng giềng đến dự lễ vào nhà mới. Sau bài cúng, mâm cỗ được dọn xuống, chủ nhà mời anh, em họ hàng, xóm giềng cùng ăn uống, chung vui cùng gia đình và múa hát 1 ngày, 1 đêm. Đối với lễ tôn trưởng họ, cũng như nhiều dân tộc khác, mỗi dòng họ thường có người đứng đầu hay còn gọi là trưởng họ. Trưởng họ được suy tôn theo hình thức cha truyền con nối. Người lên làm trưởng họ phải có phẩm chất, có tư cách đạo đức, được mọi người trong dòng họ tin tưởng, tín nhiệm. Lễ suy tôn trưởng họ diễn ra đơn giản nhưng mang đậm nét truyền thống. Trong lễ suy tôn có rượu, xôi, gà...Trong ngày lễ có các cụ già, anh em, họ hàng đến dự, người ta kiêng không cho con rể, con gái có mặt dự lễ. Người được suy tôn làm trưởng họ phải cúng bái tổ tiên và ra mắt anh em họ hàng trước khi gánh vác những công việc quan trọng được giao. Người được suy tôn phải hứa trước bàn thờ tổ tiên là: Hoàn thành tốt trọng trách của người trưởng họ, là người đứng ra giải quyết tất cả những việc trọng đại của dòng họ như cưới xin, ma chay, giải quyết các mối quan hệ trong dòng họ và giữ gìn sự đoàn kết trong dòng họ.
Có thể nói, bảo tồn và gìn giữ, phát huy bản sắc văn hoá truyền thống của người dân tộc Lô Lô đã góp phần vào việc quy hoạch và xây dựng làng văn hoá du lịch cộng đồng của tỉnh, đồng thời nó cũng góp phần vào việc gìn giữ, phát huy bản sắc văn hoá dân tộc Lô Lô một cách bền vững, góp phần xây dựng, hình thành bản sắc văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
