Thiếu nữ Thái bên khung dệt thổ cẩm truyền thống. Ảnh: PV

Kiến tạo và gìn giữ bản sắc

Hiện tại, đàn ông Thái và những người trẻ tuổi đã chuyển sang sử dụng trang phục phổ biến của người miền xuôi thì sự mất còn của trang phục truyền thống đặt lên vai những người phụ nữ trung tuổi và lớn tuổi. Những người càng lớn tuổi thì mặc áo váy thổ cẩm thường xuyên còn những cô gái trẻ thì chủ yếu chỉ mặc trang phục truyền thống vào dịp lễ, Tết.

Ngày thường vào bản rất ít khi bắt gặp được những bộtrang phục truyền thống. Những người lớn tuổi muốn mặc trang phục truyền thống vì họ xem đó là một giá trị quan trọng của phụ nữ Thái và cũng là dấu hiệu để phân biệt với các dân tộc khác. Và họ chính là những người đang cố gắng tìm những con đường để bảo tồn trang phục của mình.

Phụ nữ Thái cũng giữ vai trò quan trọng trong việc bảo tồn một số nghề thủ công truyền thống như dệt thổ cẩm, thêu thùa, may vá và nó gắn liền với việc bảo tồn trang phục truyền thống. Nghề dệt, may, thêu thổ cẩm của người Thái phát triển sớm, không chỉ đáp ứng nhu cầu của mình mà họ còn tạo ra hàng hóa để trao đổi với các cộng đồng bên cạnh, thậm chí bán qua Lào, Thái Lan...

Trong xã hội truyền thống, một cô gái Thái lúc còn nhỏ đã được mẹ dạy cho nghề dệt thổ cẩm. Trước khi lấy chồng, họ phải dệt may và thêu được hàng chục bộ chăn, đệm, gối và váy để làm của hồi môn cho nhà chồng. Họ cũng tự may, thêu cho mình những bộ váy đẹp nhất và đó cũng là một tiêu chí khi người ta lựa chọn tình nhân, bạn đời.

Nhưng hiện nay, những nghề này đang bị mất mát nhanh chóng. Một vai trò quan trọng khác của người phụ nữ Thái là việc bảo tồn các yếu tố văn hóa dân gian như các điệu múa truyền thống, các khúc dân ca như hát lăm, hát khắp, hát xuối,.... Những điệu múa xèo, nhảy sạp của người Thái sở dĩ hấp dẫn người xem là nhờ vào sự uyển chuyển của những người phụ nữ kết hợp với những bộ trang phục truyền thống sặc sỡ.

Hay những khúc hát dân ca Thái được nhiều thế hệ truyền lại cho nhau cũng có vai trò to lớn của người phụ nữ. Khi lên nương họ hát những khúc hát gọi bạn; khi lễ hội, ngày Tết nam nữ lại hát những khúc giao duyên... Khi hát thường có sự tham gia của cả đàn ông và phụ nữ, nhưng có nhiều khi phụ nữ lại giữ vai trò quan trọng hơn trong việc bảo tồn một số khúc hát.

Trong các cuộc liên hoan văn nghệ, văn hóa dân tộc hiện nay thì phụ nữ tham gia nhiều hơn. Bà Vi Thị Quyết (68 tuổi) ở Quế Phong tâm sự: “Để khôi phục các làn điệu dân ca, dân vũ, tôi phải đi tìm những cụ lớn tuổi để sưu tầm lại những khúc hát truyền thống và các cụ già cũng rất vui dạy lại cho tôi. Nhưng giờ làm sao để dạy lại cho lớp trẻ thì lại gặp khó khăn do lớp trẻ đi vắng hết và họ cũng không thích việc này lắm”. Gần đây, ở nhiều bản, làng, các tổ chức hội phụ nữ thành lập các Câu lạc bộ dân ca Thái. Tuy nhiên, sau một thời gian hoạt động thì câu lạc bộ cũng rơi vào bế tắc.

Những thách thức phải vượt qua

Hiện nay, tình hình kinh tế, xã hội và văn hóa đang có những thay đổi nhanh chóng, nên những vai trò của người phụ nữ Thái trong bảo tồn văn hóa truyền thống cũng bị thách thức mạnh mẽ. Trước hết là ảnh hưởng của kinh tế thị trường. Ở các bản, làng có kinh tế thị trường phát triển chậm, du lịch chưa xuất hiện và sự giao lưu văn hóa vẫn ở mức thấp nên các yếu tố văn hóa truyền thống vẫn còn được giữ lại nhiều hơn. Trong khi đó, ở các bản có yếu tố thương mại dịch vụ phát triển hơn và sự giao lưu văn hóa với người Kinh mạnh mẽ hơn nên văn hóa truyền thống cũng bị mai một nhanh hơn.

Thách thức thứ hai là sự đứt đoạn về hệ giá trị và sự trải nghiệm của các thế hệ khác nhau, mà cơ bản ở đây là giữa người già và người trẻ tuổi. Những người già (tính trên 50 tuổi) là những người đang lưu giữ nhiều yếu tố văn hóa truyền thống. Họ được trải nghiệm trong xã hội truyền thống, thừa hưởng các yếu tố văn hóa truyền thống.

Vậy nên, họ luôn cố gắng gìn giữ bản sắc văn hóa của mình và mong muốn truyền đạt lại cho lớp trẻ. Nhưng những người trẻ (tính dưới 30 tuổi) hiện nay lại không tiếp nhận được nhiều các yếu tố truyền thống và đang có xu hướng tiếp nhận nhiều các yếu tố văn hóa mới từ người Kinh và từ cuộc sống hiện đại.

Những người lớn tuổi cũng tiếp xúc ít hơn với các cộng đồng khác, trong khi những người trẻ lại đi ra hội nhập với các cộng đồng khác nhiều hơn nên họ muốn hòa nhập hơn là muốn quay lại văn hóa truyền thống. Điều này càng ngày càng trở thành một rào cản lớn đối với việc bảo tồn văn hóa tộc người.

Giải quyết vấn đề này cần phải trông chờ nhiều vào ý chí và con đường, năng lực tiếp nhận và phát triển của những người phụ nữ trung tuổi. Họ vừa có yếu tố văn hóa truyền thống, vừa có sự tiếp nhận các yếu tố văn hóa thị trường. Nếu họ kết nối được hai thế hệ già và trẻ thông qua các hoạt động văn hóa có tính kinh tế hoặc và vừa hoạt động kinh tế trên nền tảng văn hóa thì bản sắc văn hóa dân tộc Thái sẽ có cơ hội được phục hưng và phát triển.

Vẻ đẹp của người phụ nữ Thái nhìn từ phía sau

Người ta thường hay ngắm nhìn một người phụ nữ từ phía trước để chiêm ngưỡng cái đẹp. Vẻ đẹp của khuôn mặt xinh xắn, của làn da trắng trẻo, của đôi mắt cuốn hút, hay vẻ đẹp của bầu ngực căng tràn sức sống, của mái tóc đen nhánh hay là màu hạt dẻ... Nhưng chẳng mấy ai đủ tinh tế để biết chiêm ngưỡng vẻ đẹp của một người phụ nữ từ phía sau lưng.

Với người phụ nữ Thái thì nhìn phía trước là chưa đủ, thậm chí là mới chỉ nhìn thấy được một chút nhỏ mà thôi. Lúc trẻ họ đi gùi gạo, gụi thóc, gùi củi giúp cha mẹ, địu em sau lưng vẫn làm việc nhà, vẫn học bài. Lớn lên lấy chồng về gùi công việc nhà chồng. Sinh con cái ra lại gùi thêm phía sau lưng nhiều cuộc đời khác nữa.

Trong nền văn hóa truyền thống, chính đôi vai họ đã gùi theo bao nhiêu là nét đẹp, chính đôi vai đó đã kiến tạo nên nhiều nét văn hóa trở thành đặc trưng cho cả cộng đồng. Trước mặt họ vẫn e lệ, tránh nói về bản thân, nhưng sau lưng người phụ nữ Thái vẫn mang nặng cả một xã hội, cả một truyền thống.

Gánh nặng đó, không làm cho người phụ nữ lùn đi, không làm cho người phụ nữ xấu đi, trái lại còn làm cho họ trở nên cao thượng hơn, trở nên đẹp đẽ hơn. Đó là vẻ đẹp của sự hy sinh./.