Văn hóa ẩm thực của người Bana K’riêm (Bình Định)

Cây lương thực chính của đồng bào là lúa rẫy, một số ít sống ở vùng gần sông, suối có canh tác thêm lúa nước. Ngoài ra, người Bana K’riêm còn trồng thêm bắp, mì bổ sung vào danh mục cây lương thực. Về thực phẩm, trước đây đồng bào dựa vào thú trong rừng, cá ở sông, suối là chính, ngoài ra còn chăn nuôi bò, heo, gà để bổ sung, cạnh các loại rau rừng là các loại rau trồng quanh nhà. Ngày nay, vai trò chính phụ đảo ngược. 

Nướng, luộc, nấu canh là những cách chế biến thực phẩm then chốt trong văn hóa ẩm thực của người Bana K’riêm. Sự giản dị là nét chính trong văn hóa ẩm thực, vì vậy không chỉ có ít cách chế biến mà cả các món ăn từ đó cũng rất đơn giản. Đồng bào Bana K’riêm không sử dụng nhiều loại gia vị, khi sử dụng cũng chỉ dùng một lượng rất ít. Chính vì thế, hầu hết món ăn đều giữ được hương - vị gốc của nguyên liệu chế biến. Cũng như các dân tộc khác, muối là gia vị không thể thiếu với đồng bào Bana K’riêm nhưng có lẽ vì việc cung cấp không thuận lợi lắm nên bà con chỉ dùng với lượng khá hạn chế. Các món nướng thường được người Bana K’riêm chọn dùng với một vài cách như: Xuyên qua thanh tre nhọn để nướng (lụi), nướng trong ống, gói lá nướng…

Về đồ uống, rượu cần là thức uống không thể thiếu trong tất cả các sự kiện quan trọng của mỗi gia đình cũng như của cộng đồng. Ghè rượu cần luôn hiện diện trong các lễ hội làng, đám cưới, lễ mừng lúa mới... và cả khi có khách quý tới chơi nhà. Rượu cần thường được bà con làm từ củ mì đem luộc chín, nhà nào có điều kiện thì ủ rượu bằng gạo rẫy, có nhà còn ủ bằng gạo nếp thì rượu sẽ ngon hơn. Mì, gạo hoặc nếp sau khi nấu xong được để cho nguội rồi ủ với men, sau đó cho vào ghè đậy kín lại, chờ đến lúc có thể uống được.

Tiệc mừng lễ cưới hỏi là nơi người Bana K’riêm làm những món ăn được xem là cầu kỳ và công phu nhất. Trong đó, thịt heo nướng và thịt heo nấu canh xơ mít xanh là hai món chính. Heo sau khi chọc tiết xong thì sẽ được bỏ lên bếp thui, sau đó treo heo lên một cành cây cao, rồi vừa đốt đuốc thui vừa tiến hành lấy dao cạo lông không cần chần qua nước xôi như người Kinh vẫn làm. Sau khi xẻ thịt xong thì tiến hành thái thịt thành từng miếng hình chữ nhật cỡ 2 đốt ngón tay. Một phần sẽ được đem xuyên vào thanh tre để nướng trên bếp lửa, một phần thì được cho vào các nồi đựng xơ mít xanh để nấu thành món canh dùng để ăn trong đám cưới. Ngoài thịt nướng và canh, so với ngày thường còn có món luộc và đặc biệt là vài món xào. Trong các món có lẽ món xào là ít có cơ hội xuất hiện trên bàn ăn nhất.

Đồng bào Bana K’riêm ít dùng thịt gà. Gà gần như chỉ để làm lễ vật trong các lễ cúng, nghi thức trang trọng. Cách làm thịt gà của đồng bào tương đối khác với người Kinh; nếu như người Kinh thường cắt tiết gà, chần qua nước đun sôi, vặt lông, thì sau khi cắt tiết xong đồng bào Bana đem thui trên bếp lửa, sau đó vặt phần lông còn sót.

Xưa kia, trong đám cưới của người Bana K’riêm còn có món gié trâu. Món này làm từ đuôi trâu băm nhỏ trộn với ruột non trâu, đặc biệt là dịch bên trong ruột, nặn chanh, hoặc kiến vàng chua, trộn lá chua. Trước đây đồng bào ăn ở đám cưới rất ít, chủ yếu ăn mấy món đơn giản như ăn cơm rau và cá muối chua, chủ yếu người ta lấy dây xỏ phần thịt theo số người tham dự đám cưới mang về. Nay trong đám cưới còn xuất hiện các món ăn của người Kinh như nem chả các loại, tiết canh heo, rau sống...  Dù vậy những món cũng được chế biến để có hương vị Bana và đây vẫn chỉ là món hương hoa, để tăng độ phong phú.

Đặc biệt, từ khi giao thương phát triển, đồng bào được bổ sung nguồn thực phẩm từ dưới xuôi lên nên bữa ăn của người Bana K’riêm đa dạng hơn trước rất nhiều. Dù vậy, cơ cấu các món chính, hay nói khác là bản sắc ẩm thực truyền thống vẫn được bảo toàn./.