Mộ chum - nét đặc sắc trong văn hóa Sa Huỳnh
Để giới thiệu một phần di sản của nền văn hoá nổi tiếng này tới công chúng, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam tổ chức trưng bày chuyên đề Sa Huỳnh - 100 năm phát hiện và nghiên cứu với nhiều bộ sưu tập chọn lọc mới được phát hiện, trong đó sưu tập mộ chum được đánh giá là độc đáo nhất.
Mộ chum được chôn thành cụm, thường ở cồn cao ven biển, ven sông với nhiều hình thức mai táng: Cải táng, hoả táng, hung táng trẻ em và mộ tượng trưng. Mộ chum Sa Huỳnh đa dạng về kích thước và kiểu dáng như chum hình trụ, chum hình trứng, chum trung gian giữa hình trụ và hình trứng, chum hình cầu, chum lồng nhau... Chum thường có nắp hình nón cụt đáy bằng, loại gần hình chóp nón đáy gần nhọn, loại hình cầu đáy lòng chảo... Kích thước chum khá đa dạng, chum lớn nhất có chiều cao tới 1,8m, đường kính một mét, đa phần cao dưới một mét, đường kính 50 - 60cm. Ngoài mộ chum, văn hoá Sa Huỳnh còn có loại hình mộ đất, mộ nồi vò nhưng ít phổ biến hơn.
Quy mô cũng như sự phân bố các mộ trong di tích Sa Huỳnh cũng rất khác nhau, có những bãi mộ có hàng trăm chiếc như ở Thạch Đức, Phú Khương, Sa Huỳnh, Quảng Ngãi, kỉ lục có lẽ là di tích Cồn Ràng (Thừa Thiên - Huế) đã phát hiện 207 mộ chum và 6 mộ đất trên diện tích khai quật 2.200m2. Nhưng cũng có những di tích chỉ phát hiện vài ba mộ. Trong mộ chum bao giờ cũng kèm theo đồ tuỳ táng gồm đồ gốm, công cụ đá, công cụ sắt, đồng và đồ trang sức.... Những đồ tuỳ táng được tìm thấy trong mộ chum thể hiện một tín ngưỡng riêng của cư dân Sa Huỳnh cũng như của cư dân vùng biển ở nhiều khu vực trên thế giới. Cuộc sống của họ gắn liền với biển và đến khi chết người thân đã đưa họ về với biển.
Mộ chum hình trái đào mới được phát hiện vào cuối năm 2008 tại di tích Bãi Cọi (Xuân Viên, Nghi Xuân, Hà Tĩnh) đang trưng bày trong chuyên đề Sa Huỳnh - 100 năm phát hiện và nghiên cứu gây nhiều ngạc nhiên cho khách tham quan. Chum xuất lộ ở độ sâu 0,38m đặt nằm nghiêng theo hướng tây đông, miệng chum được úp một chiếc nón cụt. Ở viền miệng chum có trang trí văn chấm thô, văn khắc vạch, vai chum trang trí hoa văn đập chéo, thân chum trang trí văn thừng. Trong chum không có đồ tuỳ, bên cạnh chum còn tìm thấy một chiếc bát bồng vỡ và có hiện tượng “giết chết hiện vật” trước khi đem chôn, các mảnh gốm được chèn xung quanh mộ. Điều này cho thấy có sự gần gũi trong cách thức mai táng của cư dân Bãi Cọi với cư dân Sa Huỳnh.
Qua sưu tập mộ chum trưng bày trong chuyên đề Sa Huỳnh - 100 năm phát hiện và nghiên cứu đã tái hiện lại một phần đời sống vật chất và tinh thần của cư dân Sa Huỳnh phát triển đến một trình độ cao. Cùng với văn hoá Đông Sơn, văn hoá Sa Huỳnh là một trung tâm văn minh rực rỡ thời kỳ đầu dựng nước. Sự giao thoa, hoà trộn các yếu tố văn hoá vừa da dạng vừa thống nhất đã tạo nên sự độc đáo của văn hoá Sa Huỳnh mà chúng ta cần tiếp tục khám phá và nghiên cứu.
