Lễ cúng ngõ của người M’nông

Văn hóa cổ truyền giàu bản sắc

Dân tộc M’nông sinh sống ở phía Nam Tây Nguyên, là một tộc người còn bảo lưu nhiều vốn văn hóa cổ truyền giàu bản sắc, tiêu biểu là các lễ hội truyền thống. Xuất phát từ tín ngưỡng vạn vật hữu linh, xem các hiện tượng sự vật tồn tại đều có thần, yang chi phối mọi mặt đời sống, nên đồng bào có những hình thức cầu cúng, lễ nghi để ngăn ngừa điều xấu, mong ước điều tốt đẹp, an lành trong cộng đồng.

Trong đời sống tâm linh, người M’nông nể sợ nhất ba vị thần, đó là thần Djut, thần Ndu và thần Krăch. Thần Djut là thần gió bão, thần Ndu là thần sấm sét, thần Krăch là thần mưa đá. Theo đồng bào, đây là ba vị thần hung ác, đi đến đâu là gây tai hoạ cho người đến đó. Theo truyền thuyết dân gian, giữa ba vị thần này đã có thù nghịch, hiềm khích nhau từ thuở khai sơn lập địa. Lúc nào họ gặp nhau là khiêu chiến, gây sự. Các thần đánh đuổi nhau đến đâu thì xảy ra mưa bão, sấm sét đến đó. Thần Ndu đuổi đánh hai vị thần Djut và thần Krăch, làm cho hai vị thần này phải chạy trốn quanh năm, từ đời này qua đời khác. Mải lo chạy trốn, không có cơm ăn, đói bụng, buộc phải ghé xuống trần gian xin cơm lót dạ.

Thần ghé làng nào là làng đó bị tai họa, xảy ra mưa gió bão bùng, sét đánh tơi bời. Vì vậy, người M’nông không muốn cho ba thần này đi qua làng của mình nên phải cúng để thần chạy trốn đi nơi khác. Họ thường tiến hành các nghi lễ cúng ở ngoài làng, nơi cửa ngõ dẫn vào làng nên gọi là cúng ngõ (Ver Bri ). Lễ cúng thường tổ chức vào tháng 3 âm lịch hàng năm tức là vào cuối mùa nắng, đầu mùa mưa.

Nghi lễ linh thiêng

Lễ cúng Ver Bri được đồng bào tiến hành như sau: Các già làng bàn trước định ngày nào cúng, thông báo cho dân làng dọn vệ sinh sạch sẽ trong làng ở nhà và xung quanh làng. Mỗi hộ gia đình cử người đại diện tham gia lễ hội cúng ngõ. Người đi dự lễ cúng đại diện cho mỗi gia đình chỉ mang theo một bát gạo để cho vào gùi gạo chung của làng. Gùi gạo góp chung này là lễ vật chính được giao cho chủ làng quản lý và sử dụng trong dịp lễ hội.

Chủ làng dẫn bà con ra ngoài bờ rào, cách xa làng vài trăm mét. Tại đây bà con lập đàn cúng với cái sạp lót bằng tre đặt trên 4 cây cột nhỏ cao độ 50 cm, rộng 50 cm. Bốn cây cột cao hơn sàn độ một gang, bốn phía sạp có làm bờ ngăn bằng lát gỗ để đặt lễ vật, tránh không bị rơi ra ngoài. Đầu bốn sạp cắm bốn cây đèn sáp. Trên sạp đặt ba cây nến sáp không phải đốt, chỉ đốt đèn sáp cắm ở bốn cây cột chống sạp. Trên sạp để một chén gạo, một cục than bếp có quấn miếng bông vải. Hòn than là thần trung gian có “nhiệm vụ” túc trực bên đàn cúng để giao vật cúng cho ba thần ác và khuyên bảo các vị thần này phải đi tránh xa khỏi làng. Trên sạp còn đặt một vỏ trứng gà vừa khoét một lỗ, đem lòng trắng và lòng đen nướng chín và đặt trên sạp để làm thức ăn cho thần. Vỏ trứng gà tượng trưng cho ché rlung (loại ché cổ, quý nhất của đồng bào M’nông) để dâng cho thần. Sạp lót bằng lá chuối, đồ vật cúng được sắp đặt cẩn thận lên trên đó. Trên sạp còn đặt một sừng tê giác giả, đẽo bằng gỗ, to bằng ngón tay trái, một cặp ngà voi giả bằng gỗ nhỏ bằng chiếc đũa. Ngoài ra, trên sạp còn đặt thêm miếng thuốc rê và vài miếng trầu cau.

Trên cạnh đàn cúng, phía dưới mặt đất, đặt một quả bầu khô lấy ra hết ruột và hạt, bỏ vào đó đầy trấu và cắm một chiếc cần tre nhỏ làm ché rượu giả để dâng cho thần. Đồng bào chặt khúc thân cây chuối dài cỡ một gang tay, cắm 4 que làm 4 chân voi, cắm 1 que làm đuôi, 1 que làm vòi và 2 que làm ngà, tạo thành một con voi giả để dâng cho các thần. Trên lưng con voi giả có hình người ngồi, cũng làm bằng thân chuối, tượng trưng một nài voi. Trên lưng con voi giả đặt 6 mảnh vỏ bầu khô có hình tròn làm bộ chiêng giả tượng trưng cho bộ chiêng gồm có sáu chiếc mà đồng bào M’nông thường diễn tấu trong các lễ hội truyền thống. Đằng sau con voi giả còn có hai con trâu giả làm bằng thân cây chuối. Tất cả đồ vật được chuẩn bị như ché rượu, voi giả, trâu giả đặt trên mặt đất phía ngoài sạp.

Các già làng khấn vái nhắn nhủ thần Than bếp về những nguyện vọng, mong ước của dân làng. Chủ làng xuất một ché rượu và một con lợn to để thiết đãi những người tham gia nghi lễ cúng bái. Chủ làng và các già làng cúng vái xin thần linh, ma tốt bảo vệ buôn làng, đừng cho các thần ác vào làng làm hại, phá phách của cải, tài sản, hoa màu và gây ra dịch bệnh, tai ương cho người dân trong làng./.