Các nghệ nhân thực hành then trong nghi lễ cấp sắc của người Tày, huyện Văn Quan

Để hiểu rõ hơn về then, chúng tôi đã tìm gặp Tiến sĩ Hoàng Văn Páo, Chủ tịch Hội Di sản văn hoá tỉnh, ông cho biết: Then của người Tày, Nùng Lạng Sơn là nét sinh hoạt văn hóa cổ xưa với các hệ thống nghi lễ, là dịp để con cháu báo công với tổ tiên, thần linh đã phù hộ cho một mùa làm ăn suôn sẻ, tốt đẹp. Chính vì vậy then còn có nghĩa là Thiên, là “trời” (theo tiếng Tày là phựt, hắt phựt).

Then cũng là một loại hình nghệ thuật tổng hợp chứa nhiều thành tố ngữ văn, âm nhạc, mỹ thuật, múa, diễn xướng dân gian và có giá trị về lịch sử, văn hóa, xã hội. Hát then là nghệ thuật âm nhạc trong nghi lễ then cổ. Hát then quán xuyến toàn bộ quá trình hành lễ then. Không có hát, không có đàn tính, không có xóc nhạc đệm cho hát trong quá trình hành lễ không gọi là then. Đây là điều nổi trội về nghệ thuật làm cho then trở thành hình thức thờ cúng có sức hấp dẫn rất lớn trong đời sống người Tày, Nùng.

Then cổ ở Lạng Sơn hiện nay có các loại hình như: Lẩu Then (hội Then), Then cầu mong, Then chúc tụng, Then chữa bệnh, Then bói toán, Then cầu mùa… Ngày nay, do môi trường giao lưu văn hóa nghệ thuật ngày càng mở rộng một số nhạc sỹ đã dựa trên chất liệu then cổ để đặt lời mới cho các bài hát then, dòng then này được gọi là then lời mới.

Hiện, tỉnh Lạng Sơn có khoảng 510 nghệ nhân “Thực hành then”, (trong đó có 62 nghệ nhân then nam và 448 nghệ nhân then nữ). Đặc biệt, toàn tỉnh có 9 nghệ nhân ưu tú và 3 nghệ nhân Nhân dân về hát then được Nhà nước phong tặng. Lạng Sơn cũng là một trong những tỉnh có di sản văn hoá “Thực hành then” của đồng bào dân tộc Tày – Nùng – Thái được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại vào tháng 12/2019. Sau niềm vui được ghi danh, vấn đề bảo tồn và phát huy giá trị của thực hành then để di sản sống trong cộng đồng, thực hiện đúng cam kết trong hồ sơ trình UNESCO là một thách thức không nhỏ.

Vấn đề cấp thiết đặt ra hiện nay là bảo tồn then như thế nào để không mất đi bản sắc mà vẫn phù hợp xã hội hiện đại. Theo quan điểm của ông Hoàng Văn Páo, thực hành then là di sản văn hóa phi vật thể, nên việc bảo tồn then phải đảm bảo nguyên tắc tôn trọng vai trò của cộng đồng, nghệ nhân, đặc biệt là nghệ nhân dân gian – những người rất quan trọng trong việc bảo tồn di sản.

Trao đổi về vấn đề bảo tồn như thế nào để thực hành then sống trong cộng đồng, bà Triệu Thủy Tiên, Phó Chủ tịch Hội bảo tồn dân ca tỉnh cho rằng: Thực hành Then cần được phối hợp hài hòa giữa cộng đồng thực hành di sản với các nhà khoa học. Cộng đồng thực hành để bảo tồn di sản, còn các nhà khoa học tham gia với vai trò tư vấn để di sản được thực hành theo đúng như cam kết đã đề xuất trong hồ sơ trình UNESCO. Bên cạnh việc bảo tồn thông qua các nghệ nhân thực hành then, các cấp, ngành cần có cơ chế, chính sách để khuyến khích lớp trẻ tham gia thực hành then, đưa thành chương trình học trong các nhà trường…

Về vấn đề bảo tồn then trong sinh hoạt tín ngưỡng cộng đồng, ông Phan Văn Hòa, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) cho biết: Trong những năm qua, ngành VHTTDL đã thực hiện rất nhiều hoạt động nhằm bảo tồn di sản then như: kiểm kê, sưu tầm, thu thanh, ghi hình các tư liệu do các nghệ nhân then cao tuổi thực hiện. Bên cạnh đó, ngành đã tổ chức các hoạt động vinh danh khen thưởng các nghệ nhân; hỗ trợ, duy trì hoạt động của các CLB hát then, đàn tính; tổ chức liên hoan hát then, đàn tính cấp tỉnh, mở truyền dạy cho các thế hệ nghệ nhân trẻ…

Việc bảo tồn, phát huy nghệ thuật hát then – đàn tính và những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp khác của dân tộc đang được ngành thực hiện bằng nhiều hình thức, biện pháp cụ thể. Tuy nhiên, công việc này yêu cầu phải có cả một quá trình lâu dài, nhất là đòi hỏi sự chung sức đồng lòng của cả cộng đồng cũng như sự quan tâm đầu tư của các cấp, ngành.

TUYẾT MAI